جایگاه ایران در نقشه سیاست خارجی روسیه

به گزارش بصیرت به نقل از تبیین، ممنوعیت تحویل اس-۳۰۰ به ایران از سوی ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه طی یک فرمان رسمی لغو شد.

این خبری بود که اخیرا از سوی سایت رسمی کاخ کرملین اعلام شد.

بر اساس این خبر، رئیس جمهور فرمان «اعمال تغییر در دستور شماره ۱۱۵۴ رئیس جمهور فدراسیون روسیه مورخ ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۰ در مورد «تصمیمات مبنی بر اجرای قطعنامه شماره ۱۹۲۹ شورای امنیت سازمان ملل مورخ ۹ ژوئن ۲۰۱۰»» را امضا نمود که این امر راه را برای تحویل موشک‌های ضد هوایی اس-۳۰۰ به ایران فراهم می‌آورد.

بدون شک این خبر همزمان با مذاکرات ایران و گروه ۱+۵ و نزدیک شدن به توافق نهایی از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران و روسیه طی بیش از یک سال اخیر نشان داده‌اند که به دنبال بهبود روابط در تمامی زمینه‌ها هستند و سفرهای متعدد مقامات رسمی و رده بالای دو کشور نیز بر این امر صحه می‌گذارد و قطعا لغو ممنوعیت تحویل اس-۳۰۰ نیز در یکی از همین دیدارهای متعدد مورد توافق قرار گرفته است.

این که چرا روسیه در مقطع کنونی حاضر شده است ممنوعیت فروش موشک‌های ضد هوایی اس-۳۰۰ به ایران را لغو نماید، پرسش مهمی است که در اذهان مطرح می‌شود.

مطلب پیش رو قصد دارد تا چرایی این موضوع را به طور خاص و دلایل تصمیم مسکو و تهران جهت ارتقای مناسبات به طور کلی را مورد بحث و بررسی قرار دهد.

پرسش مهم دیگری که باید به آن پاسخ داد این است که آیا مسکو وزن ایران را در سیاست خارجی خود بالا برده و به صورت مستقل به آن نگاه می‌کند و یا تحولاتی نظیر گفتگوهای ایران و ۱+۵ و احتمال چرخش تهران به سمت غرب باعث تصمیمات جدید از سوی کرملین شده است.

سوال دیگر این که بهبود روابط ایران و روسیه تا کجا ادامه پیدا می‌کند و آیا این امر می‌تواند سبب عضویت ایران در سازمان شانگهای شود یا خیر؟

اشتراکات کنونی ایران و روسیه

روسیه در طول تاریخ مهمترین همسایه ایران بوده است، چه مقاطعی که دو کشور در جنگ با یکدیگر بوده‌اند و چه زمانی که به صورت مسالمت‌آمیز در کنار هم بوده‌اند.

نکته مهمی که باید در ارتباط با روابط ایران و روسیه به آن اشاره کرد این است که دو کشور وزن یکسانی در سیاست خارجی یکدیگر دست کم تا مقطع کنونی نداشته‌اند.

بدین معنی که هرچند روسیه همیشه کشوری مهم و تأثیرگذار در دیپلماسی ایران بوده و وزن و اولویت بالایی را در سیاست خارجی ایران داشته است، اما ایران در اولویت‌های نخست سیاست کرملین جایگاهی- دست کم تا الان- نداشته است.

با این حال وقوع تحولاتی در عرصه بین‌الملل باعث شده است تا منافع دو کشور بیش از پیش با هم همخوانی داشته باشد. با این حال وقوع تحولات اوکراین (که روس‌ها از آن به عنوان کودتا یاد می‌کنند) و تحریم‌های شدید ضد روسی باعث شد تا اشتراک ایران و روسیه در زمینه مخالفت با غرب بیشتر از قبل شود.

به هم خوردن توازن با غرب که از تحولات در لیبی آغاز شد و تاکنون نیز ادامه دارد، روس‌ها را به این نتیجه رسانیده است که برای ممانعت از گسترش غرب و محدودسازی هرچه بیشتر مسکو باید با کمک کشورهای مخالف غرب، به تقویت لایه‌های دفاعی خود بپردازد.

بر اساس این قرارداد مسکو و تهران قصد دارند موافقت‌نامه تجاری امضا کنند که طبق آن ایران در ازای تحویل کالاهای روسی، به مسکو نفت تحویل دهد. هرچند هنوز مسکو و تهران این قرارداد را نهایی نکرده‌اند، اما تحریم‌های غربی علیه دو کشور باعث شده است تا طرفین نسبت به عقد این موافقت‌نامه امیدوار باشند.

چرایی تصمیم روسیه در مورد تحویل اس-۳۰۰ به ایران

با وجود تعاملات مثبت تهران و مسکو در صحنه بین‌الملل، قرارداد تحویل سیستم ضدهوایی اس۳۰۰ یکی از اختلافات ایران و روسیه طی سال‌های اخیر بوده است.

این قرارداد در سال ۲۰۰۷ امضا شد، ولی در سپتامبر ۲۰۱۰، دمیتری مدودف، رئیس‌جمهور روسیه تحویل این موشک‌ها به ایران را منع کرد و این تصمیم را به این ترتیب توجیه نمود که تحویل موشک‌های مذکور مجازات‌های شورای امنیت سازمان ملل را نقض می‌کند.

هرچند روس‌ها طبق قرارداد متعهد بودند این سامانه موشکی را به ایران تحویل دهند اما فشار غرب و اسرائیل باعث انصراف مسکو شد.

با رخ دادن تحولات مختلف (شکایت ایران از روسیه در دادگاه بین‌المللی و از سرگیری مذاکرات هسته‌ای ایران و ۱+۵) اکنون روسیه تصمیم گرفته است ممنوعیت ارسال اس-۳۰۰ به ایران را لغو نماید.

در رابطه با تصمیم روسیه و احتمال عملی شدن آن دلایل مختلفی می‌توان ذکر کرد.

سفیر ایران در مسکو، با ستایش از تصمیم مسکو این موضوع را یکی از مهم‌ترین تصمیمات در روابط معاصر ایران و روسیه و پیشرفتی قابل توجه در عرصه روابط بین دو کشور خوانده است.

مهدی سنایی در این رابطه می‌گوید: فرمان رئیس جمهور روسیه که در قانون اساسی این کشور قانون تلقی می‌شود در این برهه‌ی زمانی در واقع تأیید و حمایت از روندهای جاری و آتی برای برداشتن تحریم‌ها علیه ایران است.

همچنین این تصمیم اراده دو کشور را در زمینه همکاری‌های منطقه‌ای و نقش ایران را در حل و فصل صلح‌آمیز مشکلات و تأمین ثبات در خاورمیانه تأکید می‌نماید.

در زمینه دو جانبه این تصمیم نقش به‌سزایی دارد و در جامعه اقتصادی و صنعتی روسیه نشانه‌ای برای تقویت همکاری‌ها با ایران تلقی خواهد شد که مورد توجه ویژه مسولین دو کشور است و بدون تردید به اجرایی شدن توافقات مهم اقتصادی و صنعتی بسیاری که دو کشور در سال گذشته به آن دست یافتند در آینده نزدیک کمک خواهد کرد.

ولادیمیر پوتین نیز در نطق سالانه خود لغو ممنوعیت تحویل اس-۳۰۰ به ایران را مرتبط با تحولات اخیر و گفتگوهای هسته‌ای دانسته است.

به گفته پوتین روسیه نمی‌تواند به تحولات مثبت صورت گرفته بی‌تفاوت باشد و دیگر دلیلی وجود ندارد که ارسال این تسلیحات دفاعی به ایران ممنوع باشد.[۱]

بدون تردید تصمیم روسیه در زمینه اس-۳۰۰ و ساخت واحدهای جدید نیروگاه بوشهر به معنی شناسایی تغییرات ریشه‌ای قریب الوقوع در نقش و جایگاه ایران در منطقه است.

علاوه بر این روسیه می‌بایست قبل از رفع تحریم‌های ایران و ورود این کشور به بازارهای جهانی، این عامل ناراحتی در روابط دوجانبه را رفع می‌کرد.

مقابله با غرب سومین دلیلی است که روس‌ها را به اتخاذ این تصمیم واداشت. روس‌ها که پیش‌تر هشدار داده بودند که در صورت ادامه تحریم‌ها، ایران نخستین آجری است که از پشت بام بر سر آمریکا خواهند زد، اکنون این تصمیم را عملی کرده‌اند.

ولادیمیر پوتین با اتخاذ تصمیم درباره اس-۳۰۰ به باراک اوباما نشان داد که آمریکا باید منافع روسیه را در نظر بگیرد. این نکته را باید مدنظر قرار داد که منع صدور اس-۳۰۰ در سال ۲۰۱۰ اعمال شد که روابط روسیه با آمریکا هنوز نسبتاً خوب بود و به همین علت روسیه حسن نیت از خود نشان داد چرا که قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد آن را به لغو این قرارداد موظف نکرده بود.

الآن که آمریکا با روسیه دشمنی آشکاری می‌ورزد، حفظ تحریم داوطلبانه معنی ندارد.

با همه این گفته‌ها برخی کارشناسان معتقدند که مجموعه تحرکات اخیر برای تقویت روابط ایران و روسیه نیز به عنوان تابعی از متغیر «غرب» پی‌گیری شده و همچنان فقدان نگاه بلندمدت به ضرورت‌های دوجانبه و منطقه‌ای از سوی هر دو طرف ملموس است.

نتیجه طبیعی این نقص، وجود تردید در حصول دست‌آوردهای تعامل حتی پس از امضا قرارداد است.

عاملی که هم‌اکنون تهران و مسکو را به هم نزدیک کرده، «تقابل» آنها با غرب است.

تعاملات گسترده ایران و روسیه در دوره جدید

به نظر می‌رسد در یک سال اخیر شاهد تغییر در رویکرد مقامات کرملین در قبال تهران بوده‌ایم. نکته قابل توجه در مواضع مسکو در قبال ایران اظهار نظرها و مواضع مقامات روسیه در زمینه لزوم مذاکره با ایران و نیز مخالفت مسکو با اقداماتی مانند اعمال تحریم‌های یک جانبه علیه تهران است.

مواضع مشترک ایران و روسیه در مخالفت با سلطه یک‌جانبه آمریکا، حمایت از دولت بشار اسد در سوریه و نیز مخالفت با آمریکا در تحولات خاورمیانه، تنها چند مورد از رویکردهای مشترک تهران و مسکو است.

همان‌طوری که گفته شد بعد از روی کار آمدن دولت جدید در ایران شاهد رویکردهای جدیدی در روابط مسکو نسبت به تهران بودیم.

سفر پی ‌در پی مقامات روسی به ایران و بازدید متقابل مسئولین ایرانی از مسکو نشان دهنده تغییرات مثبتی است که دو کشور در پی آن هستند.

نقطه مهم دیدار مقامات روسی از ایران را باید سفر سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه به ایران دانست.

به دنبال این امر نیز محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران راهی مسکو شد و با مقامات ارشد این کشور از جمله ولادیمیر پوتین رئیس جمهور و سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه این کشور دیدار و گفتگو داشت.[۲]

بهبود روابط ایران و غرب و یا دست کم حل و فصل مساله هسته‌ای و کاهش تحریم‌ها به نفع روسیه نیز است، چرا که در این صورت روسیه از امکان توسعه‌ی بلامانع همکاری با همسایه‌ی جنوبی خود در اکثر زمینه‌ها‌ی مهم، مانند توسعه‌ی میدان گازی پارس جنوبی، برخوردار خواهد شد.

همچنین روسیه می‌تواند به توسعه‌ی میادین نفتی جدید و ساخت واحدهای جدید نیروگاه‌های اتمی بپردازد.

ثبات در مرزهای جنوبی فدراسیون روسیه تأمین خواهد شد. این امر به نفع بانک‌های روسیه هم تمام خواهد شد که الآن بالاجبار همه‌ معاملات مالی با تهران را به خاطر رژیم تحریم‌ها و تصمیمات یک‌جانبه‌ آمریکا و اتحادیه‌ اروپا علیه تهران، به حال تعلیق درآورده است.

مسکو از امکان صدور مدرن‌ترین انواع تسلیحات، به خصوص در زمینه‌ی پدافند هوایی، جنگنده‌ها و ناوهای نیروی دریایی به ایران برخوردار خواهد شد.[۳]

این که آیا بهبود روابط ایران و روسیه باعث می‌شود ایران بتواند به عضویت دائم سازمان شانگهای دربیاید یا خیر، پرسش مهم دیگری است که مطرح می‌شود.

روس‌ها معتقدند در صورتی که تهران شرایط توافق هسته‌ای را رعایت کند عضویت آن در سازمان همکاری شانگهای محتمل‌ترین روند امور خواهد بود. عضویت در سازمان شانگهای یکی از سیاست‌هایی بوده است که ایران طی سال‌های اخیر به دنبال آن بوده است و حتی تغییر دولت نیز در چنین سیاستی تغییری ایجاد نکرده است.

سال‌های گذشته روس‌ها به این دلیل با عضویت ایران در شانگهای مخالفت می‌ورزیدند که حضور ایران وزن ضد آمریکایی شانگهای را بالا خواهد برد، اما اکنون که مناسبات مسکو و واشنگتن به بدترین دوران خود پس از جنگ سرد تبدیل شده است، کرملین نیز در تلاش است تا وزن ایران را در سیاست خارجی خود بالا ببرد.

تصمیم روسیه در تحویل اس-۳۰۰ به ایران چراغ سبز ارائه شده از سوی مسکو برای بهبود روابط با ایران است.

چرا که روس‌ها قبل از نتیجه‌گیری جامعه جهانی درباره رفع تحریم‌های ایران و گسترش مناسبات با این کشور، باب داد و ستد را با ایران آغاز نموده‌اند.

بدون تردید نباید تحویل اس-۳۰۰ به ایران را امری کم‌اهمیت دانست چرا که این موضوع دست کم به دو نتیجه عملی مهم خواهد انجامید.

اولاً در نتیجه این امر، " اقتدار نظامی در منطقه دچار تحول بنیادی" می‌شود.

پس از دریافت سامانه‌های روسی، آسیب‌پذیری ایران در برابر نظارت و ضربات هوایی از بین خواهد رفت (هرچند پدافندهای کنونی ایران نیز قابلیت بسیار بالایی دارند اما سامانه اس-۳۰۰ می‌تواند امنیت آسمان ایران را تکمیل کند).

ثانیا رفع محدودیت‌ باعث می‌شود دوران رقابت ژئوپلتیک احیا شود.

روسیه به کمک معامله موشکی و "معامله نفت در برابر کالا" سعی دارد غرب را به تضعیف مجازات‌های روسیه وادار و به واشنگتن یادآوری ‌کند همیشه می‌تواند در دیگر امور بین‌المللی "مزاحمت" کند.

نتیجه‌گیری

بررسی روابط ایران و روسیه همواره یکی از موضوعات برجسته در سیاست خارجی دو کشور بوده است.

از نظر مقامات و کارشناسان ایرانی به طور کلی روسیه تاکنون نتوانسته است اعتماد جمهوری اسلامی را به خود جلب کند، چرا که همواره رفتارهای متناقضی را در قبال تهران از خود نشان داده است.

روس‌ها طی سال‌های گذشته یکی به نعل زده‌اند یکی به میخ تا از این طریق سیاست‌های خود را در پهنه گیتی به پیش ببرند.

یکی از مواردی که باید به آن توجه کرد این است که ایران به دلایل مختلف در سیاست خارجی روسیه دارای جایگاه والایی نبوده است.

به عبارت دیگر جایگاه ایران در سیاست خارجی روسیه عمدتا بر اساس روابط روسیه با قدرت‌های بزرگ و از جمله غرب و امریکا تعریف شده است و روسیه به روشنی دریافته است که چگونه از کارت ایران در برابر غرب استفاده کند.

با این حال برخی‌ها معتقدند که در دوران جدید روابط ایران و روسیه، مسکو به خوبی به جایگاه ایران در منطقه و جهان واقف شده است.

به طور کلی روسیه در روابط خود با تهران به دنبال مجموعه‌ای از اهداف است.

این اهداف را می‌توان به طور خلاصه حفظ امنیت منطقه‌ای، به حداقل رساندن تحریم‌ها، محدود کردن نفوذ امریکا در آسیا و پیشبرد همکاری‌های اقتصادی با ایران دانست.

بدون شک سلسله مراتب این اهداف با توجه به شرایط تغییر پیدا می‌کند.

علاوه بر این برخی از این هدف‌ها با توجه به شرایط کوتاه‌مدت اهمیت پیدا می‌کند و این امور بستگی به انتخاب سیاست‌گذاران روس خواهد داشت.