اعتدال در منطق امام(ره) / مهدی سعیدی

پایگاه بصیرت،حضرت امام خمینی(ره) ویژگی‌های ممتازی داشت که به‌واسطه آنها توانست به مثابه رهبری محبوب در رأس نهضت اسلامی ملت ایران قرار گیرد و برای آیندگان نیز به الگویی در حوزه رفتار سیاسی ـ اجتماعی بدل شود. یکی از ویژگی‌های ممتاز ایشان مشی اعتدال و میانه‌روی در حوزه عمل و تصمیم‌گیری بود. اما آنچه در این میان محل توجه است، قرائت‌های مختلفی است که از مشی اعتدال ارائه شده است. مهم‌ترین شاخص‌های اعتدال در منطق امام(ره) را می‌توان چنین برشمرد:
1ـ اعتقاد به اسلام ناب محمدی(ص) در برابر اسلام تحجر و اسلام التقاط
2ـ اعتقاد به جامعیت اسلام ناب محمدی(ص)
3ـ اصالت قائل شدن برای جایگاه عقل در فهم دین
4ـ توجه به مقتضیات زمان در فهم و پیاده‌سازی دین
5ـ اعتقاد به جایگاه رفیع مصلحت در مدیریت نظام اسلامی
۶ـ جامع‌الاطراف بودن شخصیتی و اشراف علمی بر فقه و عرفان و فلسفه و سیاست.
حضرت امام‌خمینی(ره) از وجود سه قرائت از اسلام در زمانه حاضر یاد می‌کنند که در آن، اسلام ناب محمدی(ص) در برابر اسلام متحجران و اسلام التقاطیون قرار می‌گیرد. در نگاه ایشان اسلام تحجر و اسلام التقاط دو روی یک سکه و دو لبه یک قیچی هستند که یکی با واپسگرایی و جمود و دیگری با تساهل و تقلیل در حال خشک کردن ریشه‌های درخت تناور اسلام ناب محمدی(ص) هستند.
اسلام ناب در اندیشه حضرت امام(ره) با هرگونه جمود، سطحی‌نگری و ظاهربینی مخالف است و همواره با نقد و نظر و پویایی و شکوفایی موافق است و هیچ‌گاه با مهر تکفیر و تفسیق به مبارزه با اندیشه‌های نو نمی‌رود.
در بینش امام(ره) تحجرگرایی و مقدس‌مآبی معادل تقلیل دادن اسلام به احکام عبادی و فردی است، آن هم بدون توجه و فهم مقتضیات زمان. که نتیجه آن، جز عدم پویایی فقه و ناتوانی از اداره جوامع بشری در عصر حاضر و رکود دینداری و واپسگرایی نخواهد بود. جالب آنکه در این نگاه، چیزی به نام مبارزه نیز معنا نمی‌یابد و در صورت تعریف نیز، مسیری انحرافی را طی خواهد کرد.
ایشان می‌فرمایند: «در شروع مبارزات اسلامى اگر مى‌خواستى بگویى شاه خائن است، بلافاصله جواب مى‏شنیدى که شاه شیعه است! عده‏اى مقدس‌نماى واپسگرا همه چیز را حرام می‌دانستند و هیچ‌کس قدرت این را نداشت که در مقابل آنها قد علم کند. خون دلى که پدر پیرتان از این دسته متحجر خورده است هرگز از فشارها و سختی‌هاى دیگران نخورده است.»
در این نگاه، نوع مقاومت در برابر دستاوردهای علمی جامعه بشری و مظاهر آن وجود داشته است و معمولاً در پذیرش آن نوعی تأخیر فاز مشاهده می‌شود. عقل نیز در مکتب متحجران و مقدس‌مآبان جایگاهی در فهم ندارد و نگاه قشری‌گری، حاصلی جز تعصب و تصلب و اخباری‌گری در فهم دین به ثمر نمی‌نشاند. حضرت امام(ره) با دلی پرخون می‌فرمایند: «یاد گرفتن زبان خارجى، کفر و فلسفه و عرفان، گناه و شرک به شمار مى‏‌رفت. در مدرسه فیضیه فرزند خردسالم، مرحوم مصطفى از کوزه‌اى آب نوشید، کوزه را آب کشیدند، چرا که من فلسفه می‌گفتم‏.»
از سویی دیگر می‌توان گفت که نهضت امام خمینی(ره) اساساً نهضتی اسلامی و مبتنی‌بر خودباوری عمیق در برابر غربزدگی حاکم بر فضای فکری متجددان و روشنفکران غربزده جامعه ما بوده است. این همان هویت مستقلی است که ایشان به انقلاب اسلامی و نظام اسلامی بخشیده‌اند. حضرت امام(ره) همواره در مقابل اندیشه‌های سکولار و غربزده‌ای که توانایی اسلام را برای اداره جامعه امروز بشری انکار می‌کرده‌اند، مقابله کرده‌اند و بر لزوم پیاده شدن احکام و دستورهای نجات‌بخش اسلام و تأسیس حکومت اسلامی تأکید داشته‌اند.
حضرت امام در مواضع روشنگرشان بارها بر لزوم نقد و نفی غربزدگان و متجددان اشاره دارند. ایشان می‌فرمایند: «مقدار صدمه‏‌اى که ایران از متفکرین و متجددین فرنگ‌رفته خورده است، از هیچ‌کس نخورده است.»
از نگاه امام خمینی(س) استعمار و غرب سعی داشته‌اند ما را با سنت‌های دینی خود بیگانه کنند و مرام‌ها و مسلک‌های جعلی در میان ما به وجود آورند. از آنجایی که اسلام برای حکومت، قانون و برنامه دارد. جدایی دین از سیاست توطئه استعمار برای غارت مسلمانان و جلوگیری از مقاومت علما و روحانیون است.
حضرت امام(ره) هم فقیه، هم فیلسوف و هم عارفی برجسته بودند؛ لذا ابعاد فقهی، فلسفی و عرفانی اسلام را در کنار یکدیگر می‌دیدند. ایشان همچنان‌که نگرش خشک به احکام دین و فقه را خالی از درونمایه‌های عرفانی طرد می‌کردند و با اینکه ابعاد عرفانی برخی آیات قرآنی را حقیقت می‌دانستند، اما تأویلات برخی افراط‌گران را نیز تأیید نمی‌کردند. هر چند امام(ره) در تفسیر قرآن کریم تفسیر به رأی را نادرست می‌دانستند و آن را محکوم می‌کردند، لیکن هر فهم را مصداق آن برنمی‌شمردند و تلاش در دریافت معانی والای آیات قرآنی را امری ممکن و بلکه لازم می‌دانستند.