حرم امام خمینی از مکان‌یابی تا ساخت

حجت‌الاسلام والمسلمین محمد علی انصاری هفته پیش طی دیداری که با اصحاب رسانه و مسئولان جراید و مطبوعات کشور داشت گفت: در زمان مناسب راجع به طرح موضوع محل دفن امام از سوی یادگار امام مرحوم حاج احمدآقا بیشتر صحبت می‌کنیم لیکن در این جلسه از نقطه‌ای شروع می‌کنم که همه اطبا و مسئولان به این نتیجه رسیدند که حضرت امام در آستانه ارتحال است و آن شب، شب تلخ و تاریخی 14 خرداد بود. تقریباً در آخرین دقایقی که امام خمینی(ره) نفس‌های آخر را می‌کشیدند و همه ناامید از بازگشت امام شدند این موضوع مطرح شد که پس از رحلت امام محل دفن ایشان کجا باشد؟ تشییع چطور انجام شود و مقدمات این کار بزرگ را چه کسانی باید انجام دهند؟

یادم هست درجلسه ویژه‌ای که در جماران برگزار شد مسئولان و سران نظام، جمعی از اعضای حوزه علمیه قم و جمعی از بیت شریف امام در آن حضور داشتند راجع به دو موضوع بحث شد. یکی اینکه مراسم تشییع از چه زمانی و با چه سبکی برگزار شود و دوم اینکه امام کجا دفن شود؟ تقریباً اتفاق نظر شد که حداقل یکی دو روز برای فراهم کردن مقدمات تشییع باید فرصت داشته باشیم تا امکانات لازم آماده شود و از بعد امنیت و سایر مسائل برنامه‌ریزی شود. همه به این نتیجه رسیدند که تشییع حضرت امام از مصلای تهران با یک روز توقف و استقرار پیکر مطهر حضرت امام در مصلی انجام شود. بلافاصله بعد از آن ستادی را در جماران تشکیل دادیم و با عناصری از مسئولان سپاه، بسیج، حوزه علمیه قم، جهاد سازندگی و دستگاه‌های دیگر و تنی چند از شخصیت‌ها این موضوع را مطرح و برای تشییع و خاکسپاری تقسیم کار کردیم.

گفت‌وگو برای تدفین

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران رئیس مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) گفت: مکان دفن امام موضوع مهم دیگری بود که درهمان جلسه مسئولان، راجع به آن گفت‌و‌گو شد که درباره این موضوع از ناحیه شخصیت‌ها و رجال سیاسی و حوزه‌ای پیشنهادهای مختلفی مطرح شد. از جمله مکان‌های پیشنهادی قم و درحرم حضرت معصومه(س)، منطقه کوشک نصرت، مسجد جمکران، در حرم مطهر امام رضا(ع) و بعضی اماکن داخل تهران مثل فرودگاه قلعه مرغی و همچنین محل فعلی مصلای امام خمینی(ره) در تپه‌های عباس آباد و حتی بهشت زهرا(س) بود. بعد از جمع‌‌بندی تصمیم بر تشکیل کارگروهی برای بررسی دفن امام صرفاً در بهشت زهرا(س) شد.

در این کارگروه بنده و حجت‌الاسلام و المسلمین سید سراج‌الدین موسوی و بعضی از آقایان بودیم. صبح 14 خرداد با سوار شدن بر بالگرد و عبور از بالای بهشت زهرا و پهنه‌ای که الان حرم امام در آن واقع شده است و با پیاده شدن در بهشت زهرا و محل سرباز گمنام  پیشنهادها را در مورد این دو منطقه بررسی کردیم تا مکان مناسب را تعیین کنیم. بدین ترتیب در جمع ‌بندی به این نتیجه رسیدیم که دفن امام در داخل بهشت زهرا می‌تواند مشکل‌ساز باشد. قبر سرباز گمنام هم محدوده بسیار کوچکی داشت نهایتاً مکان فعلی که در فاصله نزدیک با بهشت زهرا و قبور شهداست انتخاب و تقریباً اطمینان یافتیم که این مکان دارای موقعیتی است که حرم امام درطول زمان به آن نیاز دارد.

وی به مراسم تشییع امام از مصلای امام خمینی به سمت بهشت زهرا اشاره کرد و افزود: از لحظه‌ای که ما تشییع و تدفین را برعهده گرفتیم، بر این باور بودیم این پدیده‌ای است که در تاریخ معاصر سابقه نداشته وکسی نیز الگویی در این زمینه ندارد که ما را در طول این مسیر راهنمایی کند، لذا بعضی از برنامه‌هایی که برای تشییع و خاکسپاری امام تهیه کرده بودیم در شور و حال مردم به هم ریخت. بنده پس از نماز قرار بود در ماشین حامل پیکر امام باشم اما در اثر فشار جمعیت و فاصله گرفتن از آن، جا ماندم و چون به هیچ چیز دسترسی نداشتم به فرمانده هوانیروز متوسل شدم که بالگردش در آنجا بود. درخواست کردم ما را به ماشین حامل امام برساند. وقتی به محل دفن رسیدیم معلوم بود که ماشین حامل پیکر امام امکان ورود به صحنه را ندارد. با تمهیداتی پیکر امام را وارد بالگرد کردیم.

با مشکلات زیاد وقتی بالگرد به زمین نشست و درکمترین زمان پیکر امام در لابه‌لای جمعیت انبوه گم شد، من با زحمت فراوان توانستم از بالگرد بیرون بیایم و از بالای دوش مردم به کانتینری که در آن بلندگو بود برسم و با مردم صحبت کنم. من با بلندگو هرچه فریاد زدم مردم کنار بروند میسر نشد و تلاش همه دستگاه‌ها بی‌نتیجه ماند و پیکر امام در انبوه جمعیت به این سو و آن سو می‌رفت. در میان ازدحام جمعیت کفن امام پاره شد و من از دیدن این صحنه تقریباً بیهوش شدم و نفهمیدم که چه شد؟ قبل از آن آقای ناطق نوری را دیدم که از میان جمعیت با زحمت زیاد پیکر امام را به‌سوی کانتینر جایگاه هدایت کردند و پس از آن با برنامه‌ریزی خاص مجدداً پیکر امام با بالگرد به جماران منتقل شد و در آنجا امام مجدداً کفن و در تابوت محکمی قرار گرفت و عصر همان روز به بهشت زهرا منتقل و با تمهیدات ویژه‌ای دفن شد.

آغاز ساخت حرم

انصاری افزود: در فاصله کمتر از یک هفته از تدفین امام، یادگار امام مرحوم حاج سید احمد آقا به من دو حکم سرپرستی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) و ساخت حرم امام را دادند. هر دو مقوله، مقوله‌ای بود که ما قبلاً از نظر ساختاری، سازمانی، برنامه‌ریزی و از نظر افق‌های کوتاه مدت و درازمدت هیچ کاری برای آن انجام نداده بودیم و کسی هم تصور نمی‌کرد که امام به آن زودی و در آن شرایط ناباورانه از دنیا بروند. البته بحث از ارتحال و دفن امام پیشتر با مرحوم حاج احمد آقا مطرح شده بود و تصور این بود که این موضوع 10 الی 15 سال دیگر اتفاق می‌افتد و قرارشد جایی را در نظر بگیریم و بدون اعلام قبلی برنامه‌ریزی کنیم. تصور اینکه در آن فاصله کوتاه امام رحلت می‌کنند، دور از ذهن بود.

وی ضمن تأکید بر اینکه خوب است کسانی که در تدفین امام حضور داشتند خاطرات خود را برای تاریخ بنویسند، اظهار داشت: بعضی از مردم تا هفتم و بعضی تا چهلم تمام وقت در کنار قبر امام تلاش می‌کردند. ولی همه ما می‌دانستیم که این برنامه‌ریزی‌ها موقت و در جهت رفع نیازهای فوری مردمی است لذا از روز دفن تا نخستین سالگرد رحلت امام به همین منوال گذشت یعنی ما و زائران امام در وسط بیابانی قرار داشتیم که هیچ فضای مطلوبی در آن برای پذیرایی از مردم وجود نداشت. دستگاه‌ها با تمام امکانات فقط در راستای خدمات فوری و ضروری تلاش می‌کردند. پس از برون رفت از شرایط فوق‌العاده و استقرار طرح میان مدت حرم آغاز شد.

وی ادامه داد: ما می‌دانستیم اگر از این فضای اضطرار بیرون نرویم مردم به ما اعتراض می‌کنند؛ لذا باید یک برنامه میان مدت طراحی و اجرا می‌کردیم بنابراین از سالگرد اول تا سال ششم باید حرمی ساخته می‌شد که در آن مردم زیر سقف باشند و سیستم گرمایش و سرمایش وجود داشته باشد. تصور کنید که ما در حرمی قرار داشتیم که با حضور صدها هزار نفر زائر در طول سال و فراهم کردن امکانات اولیه برای آنان باید مقدمات ساخت و ساز و اجرای طرح‌های اصلی نیز فراهم و انجام می‌شد. من آماری را از حضور گسترده زائران در سال‌های اول بعد از ارتحال امام و خدمات به آنان به مجلس شورای اسلامی ارائه دادم که همه نمایندگان متعجب شدند که حرم امام با نداشتن امکانات چطور این همه مراجعه‌کننده دارد.

لذا به خاطر دارید در چند سال اول چند طرح عوض شد و سازه‌ها وسیستم‌ها دگرگون شد. هیچ کس نمی‌تواند بگوید این کارها زائد و غیر ضرور بوده پس بخشی از استعداد، انرژی، نیرو و بودجه‌های ما صرف کارهای موقت و میان‌مدت شده است. امروز از آن آثار کوتاه و میان مدت 20 درصد باقی مانده است. خیلی چیزها عوض و سیستم‌ها به لحاظ طرح جدید حرم دگرگون شده‌اند.

رئیس مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) در مورد نظرات مختلف برای ساخت حرم امام خمینی(ره) نیز گفت: از اول رحلت تاکنون مخصوصاً روزهای اول رحلت 2 تفکر وجود داشت. یک تفکر اعتقاد بر این داشت چون امام شخصیتی ساده، زاهد و مقابل هر گونه تجملات و دنیاگرایی‌ها بود پس نیاز به حرم ندارد ولی در همین راستا بعضی می‌گفتند این علایق و احساسات مردم نسبت به امام پایدار نیست حتی بعضی از دوستان به من می‌گفتند شما حرم را حداکثر برای 10 سال ببینید. بعد از آن احساسات و علایق مردم کم رنگ می‌شود لیکن همان‌ها امروز می‌گویند ما در این نظر اشتباه کردیم اگر ما آن روز این نوع تفکر را ملاک قرارد می‌دادیم و حرم را نمی‌ساختیم امروز خیلی از آثار امام نبود.

وی افزود: بحث دوم ضرورت ساخت و ساز حرم بود، اما ساخت و‌سازی که آن هم 2 طیف داشت، طیفی می‌گفتند به سرعت حرم امام را بسازید و انرژی را صرف برنامه و کارهای بزرگ و بلند مدت نکنید. فکر دیگر که فکر مرحوم یادگار امام آقای حاج سید احمد آقا، رهبر معظم انقلاب، رؤسای جمهوری و شخصیت‌های دیگر بود، همواره ما را وا می‌داشت که اگر قرار است کاری انجام شود باید در شأن امام و نظام باشد. این کار که ساخت حرم برای امام و برای معمار و بانی انقلاب و کسی که میلیون‌ها زائر دارد و کسی که سالگردش بعد از 26 سال باید پذیرای میلیون‌ها انسان باشد باید توأم با برنامه‌ریزی قدرتمندانه باشد.

ابتدا می‌بایست از منظر هنر، افراد شاخص و هنرمند و از نظر معماری، معماران برجسته و از نظر تحلیل، محاسبات و اجرا و مدیریت نیز افراد متخصص و کاردان و قدرتمند را به کار می‌گرفتیم. لذا اتاق فکری بدین منظور تشکیل و خطوط اصلی و کلی حرم مطهر مشخص شد. وی تصریح کرد: بعضی پیشنهاد دادند؛ حرم امام باید با همه حرم‌ها متفاوت باشد. مثلاً اینکه حرم امام را به شکل خیمه عظیم و بزرگ طراحی کنیم ولی اکثراً اعتقاد داشتند که امام با صبغه معنوی، عاطفی، دینی و شیعی که در میان ملت‌ها دارد نباید حرم ایشان را از بعد معماری با حرم‌های ائمه و اهل بیت(ع) جدا کنیم. بدین‌گونه به ما تکلیف شد که همان اصل و مبانی معماری که در حرم‌های دیگر لحاظ شده است را اجرا کنیم.

انصاری گفت: ما از نظر مرحوم حاج سید احمد آقا بهره گرفتیم که سازه حرم باید دارای گلدسته، قوس، گنبد و علاوه بر اینها نیز خیمه در طراحی بیاید، خیمه در مذهب و فرهنگ ما مقدس است که لیکن با سازه‌های دیگر متفاوت است لذا طراحی براساس این ویژگی‌های ذکرشده 2 سال به طول انجامید و محاسبات آن به‌وسیله دانشمندان در دانشگاه‌ها تحلیل شد و سپس در اجرا بعضی از شرکت‌های داخلی گفتند ما از عهده این کار بر نمی‌آییم. در نهایت به لطف خداوند تعالی این طرح عظیم تصویب و به دست متخصصان ومهندسین و هنرمندان ایرانی به مرحله اجرا درآمد.

طراحی پروژه فاخر حرم

وی اظهار کرد: از روز اول کار حرم با عشق و ایمان به مردم و رهبری نظام و ایمان به اینکه دولتمردان ما را تنها نمی‌گذارند وارد این کار شدیم. اول براین باور بودیم باید با پول مردم کار ساخت حرم انجام شود، اما در ادامه به نقطه‌ای رسیدیم که کمک مردم کافی نیست بلکه باید از نظام و دولت کمک بگیریم و نمونه آن مصلای تهران است. مردم تهران به نوبه خودشان برای حرم و مصلی خیلی کمک کردند اما برای طرحی که دارای 200 هزار متر بنای محکم است و احجام بزرگ دارد به هیچ وجه کمک‌های مردم کفاف نمی‌داد لذا به سراغ دولتمردان رفتیم.

رئیس مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) گفت: مجموعه نیروهای حرم با دل به دریا زدن و استعانت از خدا کار را شروع کردند. از زمان شروع تاکنون هیچ روزی نبوده که ما به پیمانکاران و کسانی که کار می‌کنند بدهکار نباشیم و خدا را از این بابت شکر می‌کنیم و امروز با افتخار می‌گوییم که هر کس این طرح عظیم اسلامی و ملی را بررسی کند، خواهد گفت با کمترین هزینه ساخته شده و براحتی قابل محاسبه است.

انصاری با تأکید بر اینکه تاکنون برای ساخت مجموعه حرم مطهر امام خمینی(ره) یک روز هم حرم تعطیل نبوده است، گفت: باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی، مدیریت و اجرا می‌کردیم که به برنامه‌های جاری حرم لطمه‌ای وارد نشود.  وی با بیان اینکه شاید ساخت حرم برای امام خمینی(ره) در شهری مثل قم قطعاً بار هزینه‌هایی مثل ساخت میهمانسرا یا سرویس‌های بهداشتی و... را کم می‌کرد، ولی انتخاب تهران برای دفن وکنار بهشت زهرا بهترین گزینه بود.

وی ادامه داد: در پهنه‌ای به وسعت چند هزار هکتار طرح شهر آفتاب در شورای عالی شهرسازی به تصویب رسیده است و حاشیه امن حرم خواهد بود. نزدیک به 1500 هکتار زمین را تحویل شهرداری دادیم تا در حفظ فضای سبز و زیبا‌سازی به ما کمک کند هنوز صدها هکتار زمین دیگر را هم برای فضای سبز آماده خواهیم کرد و این خدمت بزرگی برای تهران است.

رئیس ستاد مرکزی بزرگداشت امام خمینی(ره) ساخت حرم در مکان فعلی را دارای محسناتی دانست و گفت: یکی از خدمات حرم به تهران و به پایتخت این است که هزاران هکتار زمین را از خطر توسعه بی‌برنامگی از قبیل آلونک‌ها و زاغه نشینی حفظ کرده است. لذا ما بارها به همه دولتمردان گذشته و فعلی اعلام کرده‌ایم که برای اجرای برنامه‌های مهم تهران و با هزینه کم می‌توانید روی پتانسیل این منطقه حساب باز کنید.

انصاری در ادامه یکی از ویژگی‌های ساخت حرم امام خمینی(ره) را، بعد هنری آن دانست و گفت: ما سعی کردیم از بهترین استادان هنر در هر بخشی استفاده کنیم و یکی از عوامل تأخیر ما همین است چرا که در امور هنری عجله و شتاب مشکل ساز است لذا وسواس بالایی به خرج دادیم.  وی با اشاره به اینکه تنها در بخش خط کتیبه‌ها بیش از 3 هزار متر انواع خط کوفی، نستعلیق، ثلث، محیا و محقق در حرم وجود دارد، گفت: در کارهای هنری از استادان صاحب سبک برجسته و بنام کشور استفاده و آنان همکاری خوب ودر خور تحسین با حرم داشته‌اند.  انصاری با توضیح اینکه بخشی از تأخیر اتمام کار حرم به دلیل دقت بالا در امور هنری است، گفت: ما در طول این مدت همواره با سؤالاتی از چرایی تأخیر مواجه بوده‌ایم در حالی که در درون سازمان حرم و برای مردم پاسخ مناسب داشتیم.

پاسخ‌هایی از قبیل اینکه در کار بزرگی مانند ساخت حرم باید صبور باشیم یا بودجه کافی نداریم، زمان کافی برای طرحی بزرگ لازم است و مهمتر از همه اینکه حرم امام همیشه و در مناسبت‌های مختلف و بازدیدهای افراد و گروه‌های گوناگون پراز جمعیت زائر بوده است و این مسأله باعث شده ما همواره احتیاط لازم را برای حفظ امنیت زائران داشته باشیم و حرم را تعطیل نکنیم و اجرای طرح بسیار مهم حرم در حالی که مردم زیر سقف موقت آن مشغول زیارت بوده‌اند، کار سخت و دشواری بود چرا که قرار بود ما هیچوقت در حرم تعطیلی نداشته باشیم.  رئیس ستاد مرکزی بزرگداشت امام خمینی(ره) با بیان اینکه همه این‌کارها با لطف و عنایت خداوند انجام شده است، ادامه داد: من با همه وجودم معتقدم که علاوه بر لطف و عنایت خداوند، روح امام نیز ما را در این امر مهم کمک کرده است و هرآنچه که ما برای ساخت حرم امام(ره) انجام می‌دهیم در جهت تقویت نظام و ایجاد هماهنگی و همدلی است.

پرهیز از سیاست‌زدگی

وی ادامه داد: ما همانند بسیاری از مردم دارای عقاید سیاسی هستیم ولی خدا می‌داند که سر سوزنی در این مجموعه با نگاه سیاسی عمل نکرده‌ایم. ما خود را خادم امام(ره) و مردم می‌دانیم و همه طیف‌ها و جریانات سیاسی زمانی که به حرم می‌آیند، میهمان ما هستند و افتخار ما این است که به خوبی از آنها استقبال ‌کنیم.

انصاری با اشاره به اینکه این میهماندوستی باعث رفاقت بیشتر با همه جریان‌های سیاسی شده است، ادامه داد: ما موظف بوده و هستیم که به پیروی از رفتار و کرامت امام در برخورد با سلائق مختلف همان‌گونه رفتار کنیم. هیچ گروهی نمی‌تواند ادعا کند ما برای گروهی دیگر احترام تشریفاتی قائل شده‌ایم که برای آنها قائل نشدیم.

رئیس ستاد بزرگداشت امام با بیان اینکه شب چهاردهم خرداد، ریاست محترم جمهوری در حرم سخنرانی خواهند کرد و روز 14 خرداد درهای حرم از ساعت 6 صبح روی عاشقان امام باز است، اظهار کرد: ما هنوز در حرم راه طولانی در پیش داریم و کارهای زیادی باید برای آن بزرگمرد تاریخ انجام دهیم. مردم و جامعه نیاز دارند، امام را در تصاویر، درحرم در تبیین اندیشه‌ها و آرمان او در جلسات و مناسبت‌ها و سالگردها بشناسند.

وی در ادامه سخنان خود درباره تفسیر برخی از وظایف مؤسسه تنظیم نشر آثار امام خمینی(ره) توضیح داد: بعضی می‌گویند مؤسسه موظف به تأیید یا تصویب هر سخن، نسبت یا حرفی که افراد از قول امام می‌زنند، است. این درحالی است که در هیچ جای دنیا چنین اتفاقی نمی‌افتد چرا که برخی برای ساعت‌ها و دفعات متعدد با امام ملاقات‌هایی خصوصی داشته‌اند، ما چگونه می‌توانیم درستی یا نادرستی این صحبت‌ها و خاطرات را مشخص کنیم؟

انصاری ادامه داد: جایی که مؤسسه باید اظهارنظر کند مشخص است و قطعاً در آن موارد خود را مسئول به واکنش می‌دانیم. مثلاً بعضی از افراد بزرگ که در انقلاب نقش مهم داشته‌اند و دارای اجازه یا حکم از امام بوده‌اند اثری از حکم مکتوب آنها نیست ولی از نگاه واقعی مؤسسه آنها مورد تأیید هستند.  وی با بیان اینکه ما باید راه و منش امام را دنبال کنیم، گفت: امام مخالفان خود را هم تکریم می‌کردند و حتی به کوچکترین افراد هم احترام می‌گذاشتند و بدون توجه به اینکه چه کسی روبه‌روی ایشان نشسته به آن فرد احترام می‌کردند افرادی همانند حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین آقای دعایی که سال‌های طولانی در نجف در کنار امام بوده‌اند قطعاً خاطرات فراوان و نکات قابل تأملی دارند حال این وظیفه ماست که راه امام را بدون اینکه نظرات خود را در آن دخالت دهیم، ادامه دهیم. رئیس ستاد بزرگداشت امام گفت: سیاسیون نمی‌توانند کافرشناس باشند، مگر اینکه به دین مراجعه کنند. ما باید مانند امام مهربان و بلنداندیش و نقطه وصل بین همه افراد و گروه‌ها باشیم.

وی افزود: امام در دنیای سیاست مرز داشت همان‌طور که پیامبر(ص) و اسلام مرز داشتند، اگر ما بخواهیم راه امام(ره) را ادامه دهیم باید برای حمایت از همفکران سیاسی خود دفاعی منطقی توأم با علم و اخلاق و برای نقد مخالفان تعادل و انصاف و وجدان داشته باشیم و بیش از آنکه به فکر جدایی و مرزبندی‌های مخرب  باشیم باید بستر  همکاری، همدلی و همبستگی را میان همگان ایجاد نماییم.

انصاری در پایان سخنان خود گفت: با توجه به همراه شدن ایام ارتحال امام با نیمه مبارک شعبان ما بنای برپایی عزا نداریم و قصدمان بزرگداشت امام است تا دشمنان انقلاب بدانند امام و انقلاب ما با ائمه هدی پیوند جاودانه دارد و تا همیشه زنده است.