درس‌های مکتب عاشورا

پایگاه بصیرت،احمدرضا هدایتی/ اگرچه واقعه کربلا با شهادت امام حسین(ع) و یاران با وفای ایشان و اسارت خانواده آن امام همام، به ظاهر با شکست مواجه شد، اما در واقع یکی از بزرگترین پیروزی‌های اسلام در جریان همین واقعه بزرگ رقم خورده است، اصولاً حیات اسلام در شرایطی که دولت فاسد اموی با بدعت‌گذاری‌های مختلف سعی در ارائه چهره‌ای نادرست از اسلام ناب محمدی(ص) داشت و آخرین دین آسمانی در آستانه  فروپاشی قرار گرفته بود، این آیین الهی بدون قیام عاشورا نمی‌توانست، امتداد داشته باشد و لذا فلسفه اصلی نهضت عاشورا را باید در همین نکته جستجو کرد، البته حادثه کربلا در متن و بطن خود سرشار از درس‌ها و نکته‌های ارزشمند فراوانی است که همگی آنها ریشه در سیره ائمه(ع) دارد، اما چند نکته جلوه پررنگ‌تری دارد.
قطعاً به همین دلیل است که بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) در بسیاری از سخنرانی‌هایشان با اشاره به اهمیت این واقعه‌ی تاریخی و نکات مورد اشاره، می‌فرمایند: «ملت بزرگ ما باید خاطره عاشورا را با موازین اسلامی، هر چه شکوهمندتر حفظ نماید.» و مجدداً در مورد دیگری یادآوری می‌کنند: «این محرم را زند ه نگه دارید؛ ما هر چه داریم از این محرم است». و باز در موردی دیگر نیز تأکید می‌کنند: «محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است.»
از همین روست که علما، مراجع و بزرگان دین نیز، همواره بر بیان نکات محتوایی حادثه کربلا تأکید داشته‌اند. امام خامنه‌ای(دامت برکاته) در این رابطه در تیرماه سال 1393 در دیدار عزاداران و متولیان هیئت رزمندگان اسلام فرمودند: «چقدر خوب است که در محافل هیئت‌ها، به مسئله قرآن – قرآن‌خوانی و معارف قرآنی – اهتمام ورزیده بشود، چقدر خوب است که در این نوحه‌خوانی‌ها مضامین اسلامی، مضامین انقلابی، مضامین قرآنی گنجانده بشود، یک وقت هست که سینه می‌زنند و صدبار با تعبیرات مختلف مثلاً می‌گویند «حسین وای»، خب این یک کاری است، اما هیچ فایده‌ای ندارد و هیچ چیزی انسان از «حسین وای» نمی‌فهمد و یاد نمی‌گیرد، یک وقت هست که شما در همین مطلبی که {عزادار} تکرار می‌کند و حرفی که {با آن} سینه می‌زند، با زبان نوحه و با زبان شعر، یک مسئله‌ی روز، یک مسئله انقلابی، یک مسئله اسلامی، یک معرفت قرآنی را می‌گنجانید؛ او وقتی تکرار می‌کند، در ذهن او ملکه می‌شود، این خیلی با ارزش است، کاری است که هیچ‌کس غیر از شما نمی‌تواند این‌کار را بکند، ...»
ایشان در جای دیگر در این رابطه در تاریخ 5/5/88 می‌فرمایند: «امام حسین را فقط به جنگِ روز عاشورا نباید شناخت؛ آن یک بخش از جهاد امام حسین است. به تبیین او، امر به معروف او، نهی از منکر او، توضیح مسائل گوناگون در همان منی و عرفات، خطاب به علما، خطاب به نخبگان- حضرت بیانات عجیبی دارد که تو کتاب‌ها ثبت و ضبط است- بعد هم در راه به سمت کربلا، هم در خود عرصه‌‌ی کربلا و میدان کربلا، باید شناخت.
حجت‌الاسلام فلاح‌زاده در  مورد ویژگی‌های یک مداحی خوب از نظر رهبر معظم انقلاب اسلامی می‌گوید:  من یاد دارم و حضور داشتم که حضرت آقا به دو نفر از مداحان معروف کشور که در دو جلسه جداگانه بعد از مراسمی که داشتند در حضور آقا و مجلس عزایی که آقا برپا می‌کنند، بعد از اینکه خدمت آقا رسیدند من از نزدیک می‌شنیدم که حضرت آقا فرمودند این مداحی شما باید منبر آموزنده باشد. بعد توصیه کردند قصیده‌هایی را بگردید پیدا کنید و یادم هست از دیوان صائب هم نام بردند که فرمودند در دیوان صائب هست از این قصیده‌های پرمغز و پرمحتوا که می‌توانید استفاده کنید و مداحی شما باید یک منبر آموزنده باشد که مخاطبان شما مطلب یاد بگیرند و بر معرفت‌شان افزوده شود. مطالب تاریخی مربوط به ائمه اطهار، مصائبی که بر آنها وارد شده است، جنایاتی که دشمنان آنها مرتکب شده‌اند، اینها در مداحی باشد ان‌شاءالله.
حجت‌الاسلام قرائتی نیز در این باره می‌گوید: حديث داريم در مجالس عزاداري «احيوا أمرنا» (بحارالانوار/ج۱/ص۲۰۰) يعني امور ما اهل بيت بايد زنده باشد. اين آقا که بالاي منبر رفت، اين شعار را که خواند چه چيزي زنده شد؟ آيه اي تفسير شد؟ تاريخ کربلا مطرح شد؟ موعظه‌اي شد؟ چه مطرح شد؟ اين شاعر اين شعري که خواند مردم چقدر رشد کردند؟ بعضي شعرها در شأن اهل بيت نيست. دورت بگردم. خوب مادر هم به بچه‌اش مي‌گويد: دورت بگردم. چشمات کمونه، ابروت کمونه، قدت قشنگه، آيا مثلاً ابالفضل اين است؟! شعري که خوانده مي‌شود بايد در آن رشد باشد. منبري بايد حرف‌هايش رشد داشته باشد.
اهمیت حفظ دین و نظام  اسلامی: همانگونه که اشاره شد، اصولاً فلسفه‌ی قیام عاشورا احیاء و حفظ دین بوده و این نکته محوری‌ترین درس و اصلی‌ترین هدف قیام کربلاست، حضرت امام خمینی(ره) و نائب برحق ایشان امام خامنه‌ای(دامت برکاته) نیز در بسیاری از سخنرانی‌هایشان این موضوع یعنی اولویت و ضرورت حفظ دین در تمام شرایط را مورد تأکید قرار داده‌اند و حفظ دین و نظام را از اوجب واجبات برشمرده‌اند.
عدالت خواهی: یکی از دلایل حماسه‌ی کربلا، احیاء دین و به تبع آن عدالت‌خواهی و گسترش عدالت در سطح جهان است، به عبارت دیگر گسترش عدالت همان هدفی است که در ردیف آرزوهای انسان قرار داشته و در دین اسلام از جایگاه ویژه و حیاتی برخوردار است و این نکته‌ای است که امام حسین و یاران باوفایشان حاضر می‌شوند جان خود را در مسیر کسب آن فدا نمایند.
ظلم‌ستیزی: شجاعت  مقابله با ظلم و ایستادگی و عدم بیعت  و سازش‌ناپذیری  در برابر ظالم درس دیگری است که اگرچه در واقع امویان را هدف قرار داده بود، اما قطعاً حضور در این میدان به یک مکان و زمان خاص اختصاص ندارد، گاه ممکن است این مبارزه در یک محدوده مشخص و محلی در مصاف با طواغیت و فرصت‌طلبان محلی شکل بگیرد و گاه از ابعاد بزرگتری برخوردار ‌شده و در یک جبهه گسترده‌تر، مبارزه با استکبار جهانی را شامل شود و جنبه بین‌المللی پیدا ‌کند.
امر به معروف و نهی از منکر: امر به کمال‌جویی و اقامه دین و ایستادگی در برابر ظالم، همچنین مبارزه با مفاسد اخلاقی و اقتصادی کسانی که بیت‌المال مسلمین را در اختیار خود گرفته بودند و تأکید بر عدالت‌طلبی و نفی ظالمان در حادثه عاشورا، مصداق عینی و عملی‌ی راهبردِ ارزشمندی است که متضمن سلامت و امنیت جامعه اسلامی است ، این حرکت نشان می‌دهد که از نظر اسلام حفظ سلامت و امنیت جامعه در ابعاد مختلف آن، مستلزم انجام دقیق، مستمر و فراگیر فریضه امر به معروف و نهی از منکر است و در صورت لزوم مسلمین وظیفه دارند تا در چارچوب شرع و قانون، حتی تا پای جان، به انجام آن مبادرت نمایند.
ولایتمداری: نهضت کربلا، ولایتمداری را لازمه و رمز بقای اسلام و نظام اسلامی معرفی نموده و حضرت ابوالفضل(ع) و اعضای خانواده و دیگر یاران امام را نمونه‌های بارز ولایتمداری در سخت‌ترین شرایط معرفی می‌کند.
بیان اهمیت حق‌الناس: در روایات متعدد نقل شده که امام(ع) شب قبل از واقعه عاشورا، بیعت را از عهده همه همراهان و به‌خصوص کسانی که حق‌الناسی را بر گردن داشتند، برداشتند و به این ترتیب با اولویت به ادای حق‌الناس، آنان را به پرداخت بدهی و دیون خود توصیه فرمودند و در واقع با این رفتار، ادای دین را از حضور در جنگ و همراهی با خود برتر معرفی کردند.
در روایات متعدد دیگری نیز نقل شده که امام نه تنها در مسیر حرکت کاروان به شدت مراقب بودند تا به‌واسطه حرکت کاروان عمداً یا سهواً به اموال مردم بین راه آسیبی وارد نشود، بلکه در برخی از روایات نقل شده که برای جلوگیری از وارد شدن خسارت به اموال و زراعت ساکنین کربلا، زمین منطقه نبرد را خریداری نموده و در روایتی دیگر حتی زائران حرم خود را نیز از تعدی به اموال مردمی که در مسیر حرکت زائران قرار دارند، به شدت بر حذر می‌دارند.
توجه به محرومین: رسیدگی به محرومین و مستضعفین جامعه همواره در اولویت کارهای ائمه معصومین(ع) قرار داشته است، این واقعه در مسیر حرکت کاروان عاشورا زمانی نمود پیدا می‌کند که بنا بر روایاتی امام(ع) قبل از رسیدن به دشت کربلا از اعضای خانواده خود می‌خواهند تا قبل از ورود به صحنه نبرد، زیورآلات و دارایی‌های ناچیز خود را به مستمندان و فقرا اهداء نمایند و در روایتی دیگر نقل شده که امام در شب عاشورا با بخشیدن  لباس‌های همراه خود، زمینه آزادی تعدادی را فراهم می‌نماید .               
جوانمردی و اجتناب از خونریزی: اسلام دین صلح و دوستی است و پیوسته نسل بشر را مگر در مواردی که در معرض خطر جدی قرار گرفته باشد، از دامن زدن به آتش جنگ و خونریزی برحذر داشته است، از همین رو امام حسین(ع) در جریان حادثه کربلا در گام نخست با اعزام مسلم‌ابن عقیل به عنوان سفیر صلح و نماینده خود تلاش کردند تا بدون خونریزی غائله را به سرانجام برسانند و حتی در ادامه مسیر و در برخورد با لشکر حر آنها را سیراب نموده و هنگامی که با پیشنهاد نبرد با او از سوی یارانش مواجه می‌شوند، از آغازگری جنگ پرهیز می‌کنند و حر را به پذیرش راه حق رهنمون می‌شوند، که سرانجام همین هدایتگری سرنوشت او را تغییر می‌دهد.
حضرت در برخورد با شمر نیز که پیش از آغاز جنگ، طلبکارانه و به ظاهر از موضع قدرت برای گفتگو نزد ایشان آمده بود، از کشتن وی خودداری نمودند و در عین حال کاملاً مقتدرانه و قاطعانه خواسته نامشروع دشمن را رد کردند و حاضر نشدند، در برابر زیاده‌خواهی دشمنان سرتعظیم فرود آورند.
غلبه افراد کم در برابر انبوه دشمن: روایات موجود تعداد دشمن در این جنگ را بین 12000 تا 35000 نفر اعلام کرده‌اند  و ابن‌طاوس می‌گوید؛ این تعداد تا شب ششم محرم به بالغ بر 20 هزار نفر رسیده است، معروفترین روایات تعداد یاران امام را نیز 72 تا 123 تن اعلام کرده‌اند، متقابلاً مورخان تعداد کشته‌های دشمن در این نبرد را بیش از 200 نفر یعنی سه برابر کل یاران شهید امام(ع) نوشته‌اند و این خود بیانگر نصرت الهی و مصداق آیه شریفه «کم من فئه قلیله، غلبت فئه کثیره» است .
اهمیت ادای واجبات دین در سخت‌ترین شرایط: یکی از درس‌های بزرگ کربلا، اهتمام امام و یاران ایشان به ادای واجبات است، آن هنگام که در اوج نبرد، نماز ظهر عاشورا را به پا می‌دارند  و با این عمل اهمیت انجام این فریضه و سایر واجبات الهی را متذکر می‌شوند.
باز بودن راه توبه در هر شرایطی: بازگشت حر به راه حق، علاوه بر بیان تأثیر کلام امام(ع) در عمق جان وجدان‌های مستعد، نشان می‌دهد که راه بازگشت به مسیر حق، هیچ‌گاه بسته نیست و اگر انسان اراده کند، خداوند نیز او را برای یافتن مسیر تکامل و تعالی تا کسب قرب الی الله هدایت خواهد نمود.
نقش تبلیغ در قیام: حادثه کربلا آنگاه به اهداف کامل خود دست یافت که حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) با خطبه‌های آتشین خود، ماهیت ظالمانه امویان را افشاء نموده و اثربخشی قیام را از این طریق مضاعف ساختند و این رفتار و عملکرد موضوع دیگری است که اهمیت تبلیغات و اطلاعی‌رسانی درست و به‌هنگام را روشن می‌سازد.
هدفمندی حرکت و آگاهانه بودن عمل: روایات اسلامی نشان می‌دهد تمام حرکت امام حسین(ع) از بدو حرکت تا پایان کار کاملاً هدفمند و با آگاهی کامل نسبت به عواقب  آن صورت گرفته است ، اصولاً نهضت بزرگی چون نهضت کربلا نمی‌توانسته است بدون برنامه‌ریزی و آینده‌نگری به شکلی که واقع شد، صورت گرفته باشد که در غیر این‌صورت حرکتی بیهوده و عبس تلقی می‌شد و این نکته را باید راز ماندگاری این واقعه به حساب آورد.
عمل به تکلیف: صبر و شکیبایی، اخلاص در عمل و کار برای رضای خدا و یقین قلبی همان چیزی است که از آن به عنوان عمل به تکلیف و انجام وظیفه در مسیر کسب رضایت الهی یاد می‌شود و این نیز نکته‌ای است که نه تنها در جنگ با دشمنان دین، بلکه در هر کار بزرگ و کوچک دیگری حتی آنجا که کسب پیروزی مادی قطعی نیست و یا حتی در جایی که پای منافع شخصی در میان است، کاربرد داشته و حائز اهمیت است.
واجب بودن دفاع بر همه افراد: واقعه کربلا ثابت کرد که دفاع از دین و ایستادگی در برابر ظالم اگرچه یک یک وظیفه همگانی است و به قشر و گروه خاصی اختصاص ندارد و با آنکه مشمول کودکان سالخوردگان نمی‌شود، اما آنگاه که اقتضاء کند، پیر و جوان و کودک و زن و مرد وظیفه دارند تا در حمایت از دین حق و دفاع از مظلوم همچون کودک خردسالی مانند؛ حضرت علی اصغر تا پیرمرد کهن‌سالی مانند؛ حبیب‌ابن‌مظاهر بپا خیزند و جان خویش را فدا نمایند .
ظلم پایدار نمی‌ماند: خداوند در آیات مختلفی از قرآن مجید به اجتناب ناپذیر بودن سنت‌های الهی اشاره نموده و تحقق وعده‌های الهی در برخورد با ظالمان و ستمگران را مورد تأکید قرار داده است، داستان‌های مختلفی نیز در این کتاب آسمانی بیان شده که همگی دلالت بر سرانجام شوم دشمنان خدا دارند، سرانجامی که گاهی در همین دنیا و گاه در آخرت و در بسیاری از موارد در هر دو جهان گریبان خاطیان و گنهکاران را گرفته است و قیام مختار نمونه بارزی است که تحقق این وعده الهی در جهان مادی را به‌خوبی به تصویر کشیده است.
غیرت در خانواده و برای خانواده: مراقبت بی وقفه و مستمر امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) و یاران ایشان از حریم اهل‌بیت(ع)  در اطراف خیمه‌ها در تمام مراحل جنگ و تا آخرین لحظات حیات از یکسو و تلاش مثال زدنی خانواده حضرت پس از اسارت برای حفظ حجاب، درس دیگری است که هرگز نباید مورد غفلت زنان و مردان مسلمانی قرار گیرد، که خود را پیرو و مطیع شهدا و اسرای کربلا می‌دانند.
مبارزه با هوای نفس: تاریخ اسلام بارها شاهد رفتارهای سخاوتمندانه این بزرگواران و عدم دلبستگی آنان به علائق دنیوی و مال دنیا بوده است و همانگونه که اشاره شد این رفتار در سیره همه ائمه معصومین(ع) مصداق داشته است، به گونه‌ای که بارها کل مال و دارایی خود را به دیگران بخشیده‌اند و همواره با اختیار و اراده کامل، ملاقات و لقای پروردگار را بر زندگی دنیوی ترجیح داده‌اند  و همین رفتار آسمانی است که باعث می‌شود در مصاف با ناملایمات و سختی‌ها به راحتی از زندگی مادی خود دست کشیده و به دفاع از حریم دین خدا بپردازند.
توجه و توکل به خدا و قرآن: امام حسین(ع) با آنکه خود قرآن ناطق هستند، اما هیچ‌گاه توسل و تمسک به آیات الهی و دعا نیایش در محضر باریتعالی را فراموش نمی‌کردند، تا جایی که شب عاشورا از دشمن فرصت خواستند تا آخرین شب را به تلاوت قرآن و دعا و نیایش بپردازند  و باز این درس دیگری است که در ابتدای این وجیزه به نقل از مقتدای مسلمین جهان، امام خامنه‌ای خطاب به مداحان و قبل از آن نیز به آحاد اقشار جامعه بیان گردید.
کلام آخر اینکه؛ تمام اهداف کربلا را باید در کلیدواژه‌هایی مانند؛ آنچه در بالا مورد اشاره قرار گرفت، جستجو نمود و بی‌شک بیان این موارد در منابر و مجالس وعظ و نیز تمسک به این سیره و روش و عمل به این دروس از سوی مسلمانان، همان چیزی‌ است که بنا بر توصیه رهبر معظم انقلاب اسلامی(دامت برکاته) باید بیش از پیش مورد توجه شعرا، خطبا، وعاظ، مداحان اهلبیت(ع) و همچنین عزاداران پرشور حسینی قرار گیرد..