مدیریت استرس شغلی

پایگاه بصیرت / حافظ ستوده

یکی از معضلات رایج در زندگی ماشینی و صنعتی امروز، استرس می باشد که باعث بروز بیماریهای خطرناک جسمی و روانی می شود. استرس اثرات مضر فراوانی بر عملکرد، برنامه و مأموریت‌های سازمان‌ها بر جای می‌گذارد. مدیران و کارکنان سازمان‌ها تحت تأثیر فشارهای عصبی دچار حالات روانی خاص می شوند و دست به اعمالی می زنند که این وضعیت سلامت فردی و سازمانی را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد. استرس شغلی از عوامل خطرزا برای سلامت انسان شناخته شده است که با تأثیر بر سلامت جسمی و روانی، عملکرد افراد را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد و حتی عامل اصلی مختل شدن کارها به شمار می رود. بنابر این مدیریت کردن استرس و استفاده نمودن از آن در جهت خلاقیت و حرکت سریع‌تر در جهت رشد و تعالی فردی و سازمانی، یکی از مهمترین اهدافی است که در سازمان‌ها به آن توجه می‌شود. 
تعریف استرس
 برای استرس تعاریف متعددی شده که چند نمونه ذکر می گردد: استرس یا فشار عصبی عبارت است از فشار درونی که انسان برای مواجه شدن با خطر همراه با ترشح هورمون هایی خود را برای مقابله آماده می کند که البته تا این حد خوب است. ولی هرگاه در فردی فشار عصبی توسعه پیدا کرد و این حالت در طول روز و بدون علّت منطقی مشاهده شد، می گوئیم فرد دچار استرس بیش از حد شده است. استرس ناشی از شغل استرسی است که فرد بر سر کار معینی دستخوش آن می شود. از آنجائی که فرد و محیط تأثیر متقابل بر هم دارند پس می‌توان گفت: " کنش متقابل میان شرائط کار و ویژگی فردی شاغل چنان است که خواست های محیط کار بیش از آن است، تا فرد بتواند از پس آن‌ها برآید". در نمودار زیر سطوح متفاوت استرس نشان داده شده است. داشتن سطح مشخصی از استرس طبیعی بوده و نشانه سلامتی می باشد و باعث تلاش می گردد. استرس بسیار کم، باعث می شود که ما احساس کسالت کنیم. استرس بسیار زیاد، در نهایت باعث از کارافتادگی و فرسودگی می گردد. بنابر این چنانچه استرس را در مقیاس 1 تا 10 در نظر بگیریم برای اینکه با انگیزه و سالم باشیم، نیاز به استرسی حدود 6 داریم.
انواع استرس
همان طور که قبلاً اشاره شد استرس می تواند سودمند باشد یا اینکه زیان بخش واقع شود. یک استرس سودمند آن سطحی از استرس می باشد که فرد را خلّاق می سازد و به فرد انگیزه می‌دهد. این نوع از استرس را یوسترس می‌نامند. استرس زیان بخش فرد را ناراحت و عصبی و هم چنین روح فرد را غمگین و در نتیجه زندگی فرد را کوتاه می نماید. این نوع استرس، دیسترس نامیده می شود.
نشانه های استرس
افکار شما:
 اشکال در تمرکز
 فراموش کردن کارها
 از دست دادن اعتماد به نفس و ...
واکنش های فیزیکی:
 سر دردها
 خستگی مفرط
 دلشوره داشتن
احساسات شما:
 تحریک پذیری؛ زود از کوره در رفتن
 بدگمانی، خرده گیری و غرغر کردن
 نگرانی درباره سلامتی
رفتار شما:
 اشکال در مدیریت زمان
 تغییر در الگوهای خواب (کم خوابی یا بی خوابی)
 تغییر در الگو های خوردن (پرخوری یا کم خوری)
عوامل استرس شغلی
به طور کلی چند دیدگاه در مورد عوامل استرس وجود دارد که یکی استرس را ناشی از عوامل بیرون از فرد    می داند که همان عوامل خارجی استرس زاست و دیگری این است که تنش های درونی بر استرس اثر گذارند یعنی آنچه درون فرد به عنوان تفسیر او از واقعیات، در جریان است، باعث واکنش به آنچه در اطراف او در حال اتفاق است، می شود.
دیدگاه دیگر، عوامل استرس زای شغلی را دو نوع می داند: عوامل استرس زای شغلی سازمانی و عوامل استرس زای شغلی مدیریتی(managerial accupati). عوامل استرس زای شغلی شامل؛ مولفه های کار، توسعه منابع انسانی، پاداش‌ها، شیوه سرپرستی و ساختار سازمانی است. عوامل استرس زای شغلی مدیریتی شامل ابهام نقش، تضاد نقش، فشار بیشینه حجم کار، فشار بیشینه کیفیت کار، فشار زمان و فناوری مربوط به شغل است.
جهت کنترل کردن سطح استرس، مهم است که عوامل استرس شغلی را شناسائی نمائیم. اهمّ این عوامل عبارتند از:
شغل‌هایی که مستلزم کار کردن در ساعت‌های خارج از ساعات معمولی کار روزانه می باشد، مستلزم ایجاد استرس می باشند. این شغل‌ها عبارتند از: خدمات بیمارستانی، نیروهای مسلح، آتش نشانی و...
 یکی از معمول‌ترین عوامل موجه استرس در محل کار این است که کارکنان می خواهند چندین کار را در یک زمان انجام دهند.
محیط بیرونی مانند: سر و صدا، نور، درجه حرارت نیز می توانند یک منبع استرس باشند.
احساس ناامنی در شغل باعث بوجود آمدن استرس می شود. اخراج و جایگزین نمودن افراد و... یا حتی تهدید به آن که توسط سازمان‌ها اعمال می گردد، از جمله عوامل دیگر ناامنی شغلی است.
راه‌های مبارزه با استرس از دیدگاه اسلام:
در قرآن کریم روش های مقابله با استرس عموماً در داخل سه مجموعه قرار می گیرند که عبارتند از:
1- روش‌های شناختی
2- روش‌های عاطفی - معنوی
3- روش‌های رفتاری

روش‌های شناختی:
1- ایمان
)مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ) (هر که به خداوند یگانه ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، نه ترسی در وی هست و نه غمگین خواهد شد). (سوره مائده: 69). فرد با ایمان هیچگاه خود را تنها و بی مددکار و غمخوار نمی بیند. علاوه بر این ایمان جلوی آرزوهای واقع نشدنی و غیر منطقی و به عبارتی جلوی آمال شیطانی را که آدمی را می فریبد و وقت و عمر او را تباه و نیروی خیال و فکر، وقت و فرصت او را بیهوده صرف می‌کند، می گیرد.
اصولاً آرامش برای مؤمن محقق می گردد چون ایمان راستینش به خدا، او را نسبت به کمک و حمایت و نظر لطف خدا امیدوار می سازد. و این احساس مؤمن که خدا همواره با اوست و به او کمک می کند ضامن استقرار احساس امنیت و آرامش در نفس اوست.
اعتقاد به خدا مرتبه ای از ایمان را در قلب فرد ایجاد می کند که نحوه تفکر و شیوه زندگی او را متفاوت ساخته و برخورد او را با رویدادهای طبیعی تحول می بخشد و بدین ترتیب احساس آرامشی به فرد دست می دهد که دیگر هیچ عاملی موجب ترس، اندوه، اضطراب و تزلزل او نمی شود. انسان مؤمن برای حل مشکلات و حفظ آرامش خود به وعده های الهی امیدوار است و همین امید باعث می شود که مشکلات او را از پای نیانداخته، دچار اضطراب و اندوه نشده و در نتیجه کمتر مبتلا به آسیبهای جسمی ناشی از تنیدگی خواهد شد. خداوند نیز برای مشکلات او راه حل هایی فراهم می کند.

2- بینش فرد:
(إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى‏ یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ) (خداوند سرنوشت هیچ قوم و ملتی را تغییر نمی دهد مگر اینکه خود را تغییر دهند). ( سوره رعد: 11).
تغییر رفتار افراد مستلزم تغییر بینش و تفکرات درونی آنهاست. با تغییر افکار فرد در می یابیم که مشکلاتی که در گذشته سبب اضطراب او می شد، به آن اندازه که او تصور می کرده، حائز اهمیت نبوده و بدین طریق می آزمود که به جای فرار از مشکلات با تغییر دید خود نسبت به آنها از شدت اضطرابش کم گردد. آن هنگام که فرد در زندگی با مشکلات مواجه می گردد، نوع نگرش وی در سازگاری با آنها مؤثر است؛ با اجتناب ناپذیر دانستن مشکلات، فرد خود را برای مقابله با آن‌ها آماده می کند.
چنانچه تعالیم اسلامی نیز بر این مسئله تأکید دارد، مردم در زندگی دنیوی در پی آسایش کامل اند، اما این امر در آخرت حاصل خواهد شد، نه در دنیا. به علاوه فرد با وقوف بر حکمت سختی‌ها و باور به اینکه وجود فشارها بر تکامل فردی و اجتماعی او ضروریست، بهتر با آن‌ها مقابله می نماید.
3- توکل:
توکل باعث تقویت اراده و عدم تأثیر عوامل مخل روانی می شود و در نتیجه فرد با موفقیت به هدف خود رسیده و در هنگام شکست، چون معتقد است که خدا قادر است اسباب موفقیت انسان‌ها را فراهم کند و هم اینکه مصالح آنها را بهتر از خودشان می داند، می پذیرد که شکست ظاهری به صلاح او بوده و در نتیجه از نظر روانی ضربه نخواهد خورد. با نزدیکی به قدرت مطلقه که مرحله ای از تعالی و رشد است، انسان همه چیز را به او وا می گذارد و ضمن انجام همه وظایف خویش، در عین حال همه امور را به او تفویض می کند و لذا از هر پیشامدی خرسند است و اطمینان دارد که خدای مهربان هر آنچه را که صلاح اوست انجام خواهد داد.
(وَ مَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَی‏ءٍ قَدْراً) (و کسی که بر خدا توکل نماید، پس او وی را کفایت خواهد کرد، به درستی که خدای متعال امر خود را به انجام خواهد رسانید، که به تحقیق، خدا برای هر چیز اندازه مشخصی را معین و مقرر کرده است). (سوره طلاق: 3).

روش‌های عاطفی - معنوی:
1- یاد خدا:
پیامبر می فرماید: ذکر خدا موجب شفای دل‌هاست.
مسلمان هنگام ذکر خدا احساس می کند که به خدا نزدیک بوده، تحت حمایت او قرار دارد و همین موجب برانگیختگی حس اعتماد به نفس، قدرت، امنیت و آرامش او می گردد. همه عبادات نوعی ذکر است که در آن مؤمن به حمد و ثنای خدا می پردازد. یاد خدا فرد را از امیال استرس‌زا باز می دارد و سبب می شود فرد به جای توجه به لذات دنیوی به خدا توجه کند و در نتیجه حرکت در مسیر اصلی زندگی را برای او سخت و استرس‌زا نمی نماید. بر عکس کسی که خدا را فراموش می کند، با دل بستن به دنیا و به دنبال رفاه بودن دائمی، پیوسته در سختی و فشار است.
2- دعا:
برخی از پزشکان در بسیاری از موارد معتقدند که دعا در بهبودی حال بیمار مؤثر بوده و یکی از شیوه های مؤثر در معالجه بیماری است. انسان به هنگام سختی، نیاز به پناه بردن به قدرتی ماوراء طبیعت دارد.
(وَ إِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَائِماً) (هنگامی که به انسان آسیبی رسد ما را در حالتهای مختلف، خوابیده، نشسته و ایستاده می خواند). (سوره یونس: 12).
دعا یکی از صور یاری خواستن از خداست که با آن فرد تکیه گاه پر قدرتی برای خود یافته و از نظر روانی تقویت می شود. دعا عبارت است از توجه به خدا، راز و نیاز کردن و ارتباط با او و اعراض از غیر او و استمداد از او. دعا و تضرع به درگاه خدا باعث کاهش شدت اضطراب می شود زیرا مؤمن می داند خدای متعال در قرآن کریم فرموده: (وَ قَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ) (پروردگار شما فرمود مرا بخوانید تا دعای شما را اجابت کنم). (سوره غافر: 60).
3- قرآن:
"اگر به مقررات و دستورهای اسلام عمل شود، زمین غیر از این زمین می گردد".( سوره ابراهیم: 48).  خداوند با عمل به رهنمودهای قرآن درهای برکات آسمان و زمین را بر مردم گشوده و ناآرامی، ناراحتی، تلخ کامی، ضدیت، نفاق و اضطراب از جامعه رخت بربسته و همه انسان ها در کمال رفاه و آسایش بسر می برند و هیچ اضطراب و تشویشی نخواهند داشت. همچنین در منابع اسلامی به رعایت حد اعتدال بین نیازهای جسمی و روحی تأکید شده که خود به آرامش می انجامد. قرآن اساساً برای هدایت مردم به راه درست و آموزش روش های جدید تفکر و رفتارهای بهنجار که منجر به کمال انسانی است نازل شده:
(وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لاَ یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَاراً) (قرآن را نازل می کنیم که شفا و رحمت برای مؤمنان است و ستمگران را جز خسران و زیان نمی افزاید). (سوره اسراء: 82). بدون شک در قرآن نیروی معنوی عظیمی وجود دارد که در نفس انسان تأثیری شگرف برجای           می گذارد، این نیرو باعث بیداری وجدان و شعور و صیقل روح انسان می شود.
4- امید:
در اسلام یأس و ناامیدی گناه بزرگی معرفی گردیده و افراد ناامید افرادی بی ایمان معرفی شده اند. (قَالُوا لاَ تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلاَمٍ عَلِیمٍ) (و چه کسی از رحمت پروردگارش ناامید می شود بجز گمراهان). (سوره حجر: 53). بنابر این انسان مؤمن که همواره رو به کمال حقیقی خود سوق داشته و تمامی حوادث و پیش آمدها را مقدمه کمال و وسیله وصول یار می شمارد هرگز در مواجهه با حوادث و محرومیت ها، ناملایمات و فشارها در کشمکش های روانی قرار نگرفته و تسلیم یأس و ناامیدی نمی گردد.

روش های رفتاری
1- صبر یا خویشتن داری
مؤمن از مشکلات، مصائب و حوادث ناگوار روزگار اظهار شکوه و ناتوانی نمی کند چون خدا او را به صبر سفارش فرموده است. مصائب دنیا، آزمایش الهی برای شناخت مؤمنان صابر است: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ) (ای کسانی که ایمان آورده اید استقامت کنید و در برابر دشمنان استقامت بخرج دهید و از مرزهای خود مراقبت کنید و از خدا بپرهیزید شاید رستگار شوید). ( سوره آل عمران: 200).
2-ازدواج و روابط خانوادگی
یکی از بهترین اسباب دنیوی تحصیل آرامش، ازدواج است. بعلاوه ازدواج فرد را در انجام سایر وظایف فردی- اجتماعی توانا می سازد. زن و مرد در سختی‌ها و فشارهای زندگی مدافع و حافظ یکدیگر بوده و صمیمیت و دوستی بین همسران باعث می شود که هیچ یک در مواجه با مشکلات احساس تنهایی ننمایند. چنانچه قرآن در این خصوص می فرماید: "آنان برای شما لباس هستند و شما برای آنها لباس هستید". (سوره بقره: 187)
3- حمایت مالی و اجتماعی:
در تعالیم اسلامی بر رفع گرفتاری برادر مؤمن تأکید شده است. حمایت مالی و اجتماعی فقط مختص افراد نیازمند نیست و نوعی حمایت عاطفی است که لااقل برای ساعتی به فرد آرامش می بخشد. مؤمن از مشکلات، مصائب و حوادث ناگوار روزگار اظهار شکوه و ناتوانی نمی کند چون خدا او را به صبر سفارش فرموده است. مصائب دنیا، آزمایش الهی برای شناخت مؤمنان صابر است.

نتیجه گیری:
امروزه سازمان‌ها در سطوح مختلف با مسأله استرس مواجه هستند و برای کاهش تنش ناشی از استرس باید راهکارهای متفاوتی از جمله" تقویت مبانی دینی" را در سرلوحه راهکارها قرار دهند. انسان «دین ورز» قدمتی بیش از انسان «هوش ورز» دارد. تحقیقات ثابت کرده که ایمان راسخ و داشتن اعتقادات دینی در حفاظت فرد در مقابل تنش ها و وسوسه های شیطانی و ... بیشترین تأثیر را دارد. امروزه پزشکان برای معالجه روان پریشی، تلاش در استحکام پایه های دینی فرد را در سرلوحه درمان قرار می دهند و به کار بردن دارو را به عنوان روش مکمل می دانند که به بیمار کمک سطحی و موقتی می کند. اجرا کردن دستورهای الهی و سنت های نبوی در دفع فشار عصبی اهمیت بسزا دارد به طوری که فرد در برابر شدیدترین ضربات عصبی چون درخت تناوری استوار می ایستد.
خدا محوری به جای خود محوری، تقویت ایمان و تلقین این موضوع که انسان خسران پذیر است مگر اینکه ایمان، عمل صالح و کشف سنت های الهی و در نهایت صبر چون سپری او را از گزند بلیات و نوسانات روحی حفظ می نماید. آموزش های لازم به کارکنان و مدیران در زمینه اصل مؤثر در برقراری ارتباط با دیگران، "طرز موثر برخورد مدیران و سرپرستان با زیر دستان و برعکس"، "ایجاد تفکری که کارکنان محل کار را خانه خود و پیشرفت سازمان را از خود بدانند"، "سعی در ایجاد محیط کار مطلوب از طریق انجام فعالیت‌های فوق برنامه"، "ایجاد رابطه منطقی بین میزان انجام کار و دریافت حقوق کافی"، "برگزاری گارگاه‌های مدیریت استرس"، "تشویق کارکنانی که عملکرد خوبی دارند"، "حمایت گسترده از زیردستان"، از جمله راهکارهای دیگر مورد استفاده می باشد، چرا که تنش ناشی از استرس علاوه بر اختلال در سازمان، افراد را دچار مشکلات فردی عدیده ای می کند. بنابر این بر تمام سازمان‌ها و مدیران لازم است که در جهت شناخت و کنترل استرس در محیط کار اقدام نمایند تا اینکه بتوانند با کنترل استرس بیش از اندازه، بهره وری را در محیط سازمانی افزایش دهند و در جهت سلامت روانی کارکنان و جلوگیری از بروز مشکلات ناشی از استرس گام بردارند.

منابع:
1. اشرفی، حمید رضا. 1382؛ "استرس و افسردگی"، تهران، شاد نقش
2. راس، رندال و الیزابت ام. التمایر. 1997. " استرس شغلی". ترجمه غلامرضا خواجه پور. 1379. انتشارات سازمان مدیریت صنعتی. تهران.
3. مک نامارا، سارا. 2008. " گروه درمانی  مدیریت استرس برای جوانان ". ترجمه مسعود جان بزرگی. 1389. انتشارات ارجمند. تهران.  
   دی ماتئو، ام رابین: روان شناسی سلامت..4
5.  نجاتی، محمد عثمان: قرآن و روان شناسی. صص 382 - 383.  
6. صانعی، صفدر: بهداشت روان در اسلام