نگاهی به 10 اثر ادبی مهم در زمینه دفاع مقدس

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/فهمیه عشرتی خلیل آباد

انتشار آثار ادبی اعم از خاطره و داستان در رابطه با حماسه هشت سال دفاع مقدس در حفظ و گسترش دستاوردهای انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است. رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای با در نظر داشتن این مسئله همواره در بسیاری از بیانات و پیام های خود و همچنین در یادداشت ها و تقریظات مربوط به آثار دفاع مقدس، کار در زمینه دفاع مقدس را برترین کارهای هنری و همانند جهاد در راه خدا خوانده و به منظور تشویق هنرمندان برای ورود به این عرصه و همچنین تلاش در جهت انعکاس بین المللی فرهنگ دفاع مقدس دیدگاه های خود را در اختیار هنرمندان این عرصه قرار دادند. این مسئله سبب شده آثار دفاع مقدس در کنار افزایش قابل توجه در تعداد، بر کیفیت آنها نیز افزوده شود.

آنچه در ذیل می آید برخی از آثار مکتوب دفاع مقدس است، که رهبر معظم انقلاب پس از مطالعه این کتاب ها به صورت مکتوب از طریق یادداشت و حاشیه بر کتاب های مذکور و همچنین به صورت شفاهی درباره آنها اظهار نظر کرده اند.

کتاب دا

این کتاب روایت خاطرات سیده زهرا حسینی در بصره و خرمشهر است که توسط سیده اعظم حسینی تدوین و تنظیم شده است. سال ‌های محاصره خرمشهر توسط نیروهای عراقی محور مرکزی این کتاب را تشکیل می ‌دهد. بیان حوادث تکان ‌دهنده و شرح جزئیات به ‌اعتقاد اغلب کارشناسان، این کتاب را به ‌عنوان مهمترین و تأثیرگذارترین اثر در زمینه خاطره‌ نگاری دفاع مقدس معرفی کرده است. در همین رابطه رهبر معظم انقلاب می فرمایند: «کتاب «دا» که حقاً و انصافاً کتاب بسیار خوب و قابل طرح در سطح جهانی است، مربوط به بخش کوچکی از وقایع جنگ تحمیلی است و این نشان می‌دهد که هشت سال دفاع مقدس دارای ظرفیت تولید هزاران کتاب به منظور انتقال فرهنگ و ارزش‌های اسلامی و انقلابی به جامعه و جهان است ... این کتاب در گستره کشور هنوز شناخته نشده است؛ در حالی که چند صد هزار تا حالا چاپ کردید. اگر «دا» شناخته شود، میلیون‌ها نسخه از این کتاب فروش خواهد رفت و میلیون‌ها نفر از محتوای این کتاب بهره خواهند برد... شما هزار کتاب «دا» می‌توانید تولید کنید. «دا» یک رگه ارزشمند است که در معدن پیدا کردید، این راه را ادامه دهید.» (دیدار جمعی از مسئولان حوزه هنری و دست اندرکاران تولید و انتشار کتاب 20/2/1389)

حضور شور آفرین زنان و مادران ایرانی در هشت سال دفاع مقدس موضوع مهمی است که نویسنده کتاب دا، (که در لهجه محلی به معنی مادر است)، به آن اشاره ویژه ای دارد. رهبر معظم انقلاب در بخشی از بیانات خود در سومین نشست اندیشه های راهبردی نکاتی را به نقش زنان در جنگ با اشاره به کتاب دا متذکر شدند: «در این دوران سخت، نقش زنان، یک نقش فوق‌العاده بود؛ نقش مادران شهدا، نقش همسران شهدا، نقش زنان مباشر در میدان جنگ، در کارهای پشتیبانی و بعضاً بندرت در کارهای عملیاتی و نظامی - که من بخش کارهای پشتیبانیاش را خودم از نزدیک در اهواز دیدم - یک نقش فوق ‌العاده بود. زن ها حتّی در بخش های نظامی هم فعال بودند؛ همین نوشته‌ی خانم حسینی –دا-  این را نشان می دهد. اینها یک مجموعه ‌کاری است که واقعاً با هیچ معیاری، با هیچ ترازوئی قابل اندازه‌ گیری نیست. مادر، مادر شهید، مادر دو شهید، مادر سه شهید، مادر چهار شهید؛ شوخی نیست؛ اینها به زبان آسان می ‌آید. ... اگر این مادرها آن وقتی که جنازه‌ی بچه‌هاشان می آمد یا حتّی نمی آمد، آه و ناله می کردند، گله می کردند، یقه چاک می زدند، اعتراض به امام و اعتراض به جنگ می کردند، مطمئناً جنگ در همان سال های اول و در همان مراحل اول زمین گیر می شد. نقش مادران شهدا این است.» (14/10/1390)

خاک های نرم کوشک

در کتاب خاک های نرم کوشک نویسنده با زبانی ساده و همراه با جزئیات به روایت دوران کودکی تا شهادت شهید برونسی می پردازد. ویژگی محوری شهید برونسی در این اثر به آن پرداخته شده همان روحیه ستیزه جویی با کفار و طاغوت است که از همان اوان کودکی با جانش عجین می گردد؛ کما اینکه در کلاس چهارم دبستان به خاطر بیزاری از عمل معلم طاغوتی و فضای نامناسب درس و تحصیل، مدرسه را رها می کند. در سال های خدمت زیر پرچم نیز این ویژگی سبب می شود، از همان ابتدا مورد اهانت و آزار افسران و نظامیان طاغوتی قرار گیرد.

روایت زندگی شهید برونسی در سال های پس از پیروزی انقلاب وارد مرحله جدیدی می شود. با پیروزی انقلاب برونسی به گروه ضربت سپاه پاسداران وارد شده و با شروع جنگ تحمیلی در اولین روزهای جنگ به جبهه روی می آورد. به خاطر لیاقت و شجاعت خود مسئولیت های مختلفی بر عهده او می گذارند که آخرین مسئولیت او فرماندهی تیپ هجده جوادالائمه است. با همین عنوان در عملیات بدر سرانجام به مرتبه رفیع شهادت نائل می شود. نثر رسای این کتاب که فهم بسیاری از حوادث دفاع مقدس را آسان می کند مورد توجه رهبری قرار می گیرد و می فرمایند: «من توصیه می کنم و واقعا دوست می دارم شماها بخوانید من می ترسم این کتاب ها اصلا دست شماها نرسد. اسم این کتاب خاک های نرم کوشک است قشنگ هم نوشته شده.» (26/3/1385)  

فرمانده من

به گزارش سوره مهر خاطرات این کتاب، همگی به شکلی قصوی و روایی نوشته شده ‌اند تا برای مخاطب، خواندنی و لذت‌ بخش باشند. خاطره اول با نام «من روز عاشورا برمی ‌گردم » نوشته رحیم مخدومی درباره رشادت ها و از خودگذشتگی فرمانده‌ ای آذری زبان است به نام مدنی. دومین خاطره به نام «شب هور» نوشته احمد کاوری روایتی است کوتاه از سیدعلیرضا قوام، معاون گردان نوح از لشکر بیست و یکم امام رضا(ع). خاطره سوم که جذابیت و کشمکش ویژه‏ ای دارد «رمز یا زهرا (س)» نام دارد و در آن، داوود امیریان از حاج حسین سخن می‌ گوید که یکی از فرماندهان جنگ است. «فستیوال انفجار و گلوله» به قلم علی ‌اکبر خاوری نژاد به گوشه کوتاهی از جوانمردی و بزرگ منشی سروان محمودیان می ‏پردازد. شهید علی غفاری شخصیت اصلی خاطره پنجم کتاب با نام «مثل گل سرخ» است که توسط حسن گلچین به نگارش درآمده. این خاطره تعلیق و هیجان درخوری دارد. «عقد آسمانی» نوشته هادی جمشیدیان، صحنه ‌ای دیگر از جنگ را در کردستان به تصویر می ‌کشد.خاطره پایانی کتاب با نام «مسیح کردستان» نوشته عباس پاسیار و درباره شهید بروجردی است. به طور کلی کتاب علاوه بر روحیه های شخصی فرماندهان به بخش هایی از سلوک نظامی و رزمی آنها هم می پردازد. حضرت آیت الله خامنه ای پس از مطالعه این کتاب در دیدار با اعضای دفتر ادبیات و هنر مقاومت در باب تأثیرات معنوی آن فرمودند: «این کتاب در 13 رجب 1411 با چشمی لبریز از اشک شوق و حسرت زیارت شد. من کتاب هایی را که می خوانم معمولا پشتش یادداشت یا تقریظی می نویسم؛ این کتاب فرمانده من را که خواندم بی اختیار پشتش بخشی از زیارت نامه را نوشتم: السلام علیکم یا اولیاء الله و احبائه! واقعا دیدم که در مقابل این عظمت ها انسان احساس حقارت می کند. من وقتی این شکوه را در این کتاب دیدم در نفس خود حقیقتا احساس حقارت کردم.» (25/4/70) همچنین در جای دیگر از تعبیر عالی برای این اثر استفاده کرده و افزدوند: «چه قدر این کتاب «فرمانده من» عالی است و چقدر مرا متأثر و منقلب کرد.» (4/10/72)

سفر به قله ها

کتاب سفر به قله ها مربوط است به جنگ در مناطق کوهستانی غرب کشور و شرق عراق. یادداشت رهبر فرزانه انقلاب بر این کتاب به عنوان یک صاحب نظر حرفه ای در زمینه دفاع مقدس، در واقع اشاره ای است به محورهای قوت و ضعف آثار ادبی حوزه دفاع مقدس: «گزارش اوّل، حرفه ای و هنرمندانه، شرح کوتاهی از اوّلین ساعت بمباران سیانوری حلبچه، ارائه کرده است که بسیار مغتنم است، و نیز اشاره ای به وضع اسرای عراقی در پشت خط اوّل دارد که آن هم جالب و مهّم است. گزارش کوتاه دوم از همان نویسنده است.

گزارش بعدی که به زبان روزنامه ای و در سبک گزارش های مطبوعات غربی و به تقلید از آنها نوشته شده حاوی مطلبی چندان مهم نیست، بعلاوه که گسیختگی در ذهن و نارسائی در زبان هم گاه در آن هست، ولی از این جهت که تصویری ـ گرچه مبهم ـ از کردهای اتحادیه میهنی ارائه کرده، مغتنم است. گزارش چهارم درباره حمله عراق به جنوب پس از قبول قطعنامه (تیرماه ۶۷) و از آن جالب تر، شرح انهدام منافقین در غرب کشور و تپه حسن آباد است. گزارش خوبی است.تکیه بر بچه های جنوب (فقط) برایم مفهموم نشد هرچند ناگفته ماندن چیز مهمی در آن واقعه، برایم کاملاً مفهوم بوده و هست! گزارش آخر ـ از همان نویسنده (نویسنده گزارش چهارم!) ـ چیزی نیست جز قلم انداز یک نویسنده خوش ذوق که جز پاسخ به احساسات، هدفی از نوشتن ندارد..

این گزارش ها را در ۱۸ اسفند ۷۰ تمام کردم و نه چندان خوشحال..!»

عبور از آخرین خاکریز

چنان که پایگاه خبری سوره مهر شرح داده است، «عبور از آخرین خاکریز» عنوان خاطرات اسیر عراقی دکتر احمد عبدالرحمن است که توسط محمد حسین زوارکعبه در چهارده فصل مجزا به ترجمه درآمده است. طبل ‌های جنگ به صدا درمی ‌آید، سپتامبر سیاهی دیگر، سقوط در جهنم، به سمت خرمشهر و آبادان، نزدیکی به خط آتش، سال ۱۹۸۲سال تحولات عظیم، دنکرک عراق و... از جمله فصول تشکیل دهنده کتاب به شمار می ‌آیند. 

این اثر به خصوص از این نظر که راوی عراقی است برای خواننده جذابیت دارد. مقام معظم رهبری در اهمیت این کتاب گفته اند: «در شب سه‌شنبه 19/9/1370 مطالعه‌ آن تمام شد آن را از نظر داستانی و نیز اشتمال بر مطالب مفید، بهتر از خاطره‌ اسیر دیگر عراقی که او نیز پزشک بوده است یافتم بجاست اگر به زبان‎های اروپایی همه یا بخشی از آن ترجمه و در پاورقی روزنامه‌ هاشان منتشر شود، مخصوصاً بخش اوّل آن یعنی از ص11.» در بخش اول که مقام معظم رهبری نیز بر آن تأکید دارند، نویسنده به دلایل این جنگ و روزهای قبل از جنگ و زمینه های آن می پردازد. اهمیت شناخت دلایل شروع جنگ موضوعی است که می تواند به روشنفکران و صاحب نظران در زمینه تجزیه و تحلیل بهتر جنگ کمک کند.

پا به پای باران

خبرگزاری رسا کتاب درباره «پا به پای باران» نوشته است: این کتاب نوشته مرتضی سرهنگی و هدایت‌الله بهبودی دربردارنده دو گزارش از مناطق جنگی در جنوب است که از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده است. این کتاب مشتمل بر ۲ گزارش از خرمشهر است که در زمره تاثیرگذارترین گزارش ‌هایی هستند که درباره 8 سال جنگ تحمیلی نگاشته ‌شده و نمای شهرهای استان خوزستان را بعد از پایان جنگ به تصویر می ‌کشند. بازه زمانی که این گزارش ها را در برمی گیرد مربوط به سال ‌های 1367 و 1368 بوده و موضوع آن مسائل پیرامون جنگ ایران و عراق ‏است. در گزارش اول با عنوان «پابه‏پای باران» وضعیت شهرهای جنوب، روایتی از یک اسیر عراقی در مورد غارت شهر پس از اشغال توسط عراقی‏ها، شعری در رثای دکتر چمران، شرح استقامت و پایداری بسیجیان و شرحی از وضعیت شهر آبادان آمده است. در گزارش دوم با عنوان «ده متری زنبق» وضعیت شهر خرمشهر، گفت ‏وگو با زنی که 26 روز آغاز جنگ در جنگ ‏های تن ‏به ‏تن در خرمشهر حضور داشته، حکایت تصرف خرمشهر و حضور ستون پنجم و خلق عربی ‏ها در شهر، بازگشت به خرمشهر پس از آزادی و جمع ‏آوری استخوان‏ های شهدا و مواردی از این دست ذکر شده است.

این کتاب پس از انتشار با تقریظی از سوی مقام معظم رهبری نیز همراه شد که در بخشی از آن آمده است: «تاریخ ما بعدها نه فقط خرمشهر و جوان‌ ها و پدر و مادرهای مقاوم آن را، که این دل‌ ها و وجدان‌ های بیدار و حق‌ جو و حق‌ گو را نیز، ستایش خواهد کرد که نگذاشتند قصه جهادی به آن عظمت در لابه ‌لای یاوه‌گویی‌ ها و هرزه‌ درایی‌های زمانه گم شود. درود بر بهبودی‌ها و سرهنگی‌ها.» ایشان همچنین در دیدار با جمعی از پیشکسوتان جهاد و شهادت و خاطره گویان دفتر ادبیات و هنر مقاومت با اشاره به اهمیت ادبیات و هنر دفاع مقدس بار دیگر از نویسندگان این اثر قدردانی کردند و فرمودند: «ادبیات و هنر مقاومت و آنچه مربوط به دوره‌ ی خاص دفاع کشور و ملت ماست، حقیقتاً از برجسته‌ ترین و مهمترین کارهاست. البته دوستان خیلی کار کرده ‌اند. از دهه‌ ی 60 که این کارهای هنری و ادبی در حوزه‌ ی هنری شروع شد و این خاطرات منتشر گردید، من یکی از مشتری های پرو پا قرص این کتاب ها بودم، که خاطرات را نگاه کنم. من خیلی تحت‌ تأثیر جذابیت و صداقت و خلوص این نوشته ‌ها و گفته ‌ها هستم؛ ... به ‌نظر من باید شماها را مدح کرد. اگر بنده شاعر بودم، یقیناً در مدح شماها، در مدح آقای سرهنگی، در مدح آقای بهبودی، در مدح آقای قدمی، در مدح همین خاطره ‌سازان و خاطره ‌انگیزان قصیده می ساختم؛ حقیقتاً جا دارد؛ چون کارِ بسیار بزرگ و بااهمیتی است.» (31/6/1384)

عباس دست طلا

عباس دست طلا خاطرات تعمیرکار خوش نام جبهه های جنوب حاج عباس ‌علی باقری مشهور به «حاج عباس فابریک دست‌طلا» است. 

رهبر انقلاب در دیدار با رزمندگان قدیمی جبهه های نبرد، نگارش خاطرات رزمندگان دوران دفاع مقدس را کار خیلی خوبی توصیف کردند و درباره این اثر فرمودند: «این کاری که اخیراً شروع شده که از شماها با این جزئیات و ریزه‌کاری‌ها خاطرات می‌گیرند، این هم کار خیلی خوبی است. ما دو جلد از این کتاب‌های شما را خواندیم، یکی کتاب آقای بنایی را خواندم یکی هم کتاب این آقای حاج عباس دست طلا را که مفصل و با جزئیات [گفته] خواندم. خیلی خوب بود انصافاً؛ مخصوصاً کتاب ایشان؛ هم مطلب در آن زیاد بود، هم آثار صفا و صداقت در آن کاملاً محسوس بود و انسان می‌دید. خداوند ان‌شاءالله فرزند شهید ایشان را با پیغمبر محشور کند و خودشان را هم محفوظ بدارد» (۱۳۹۲/۱۱/۰۱) وجه تمایز کتاب عباس دست طلا با سایر آثار دفاع مقدس پرداختن به اقدامات بسیجیان فنی و تعمیرکار است که به خوبی توسط نویسنده به تصویر کشیده شده است. 

پایی که جا ماند

«پایی که جا ماند»، یادداشت‌های روزانة سید ناصر حسینی‌ پور از زندان ‌های مخفی عراق است که انتشارات سورة مهر منتشر کرده است. سید ناصر حسینی ‌پور این کتاب را به گروهبان عراقی، ولید فرحان، سرنگهبان اردوگاه 16 تکریت، که در زمان اسارت، او را بسیار شکنجه و آزار داده، تقدیم کرده است. این کتاب 15 فصل دارد.

سوره مهر در چکیده ای از کتاب آورده است: سید ناصر چهارده ساله است که به جبهه می‌رود و شانزده ساله است که در آخرین روزهای جنگ، در جزیرة مجنون به اسارت عراقی‌ها درمی‌آید؛ او به روایت اتفاقاتی که در جبهه و دورة اسارت گذرانده، پرداخته است، همچنین به شهادت همرزمانش، رفتار خشونت‌ آمیز عراقی ‌ها با اسرای ایرانی و حتی اسیران مجروح از جمله خود او... او در بازداشت‌ گاه‌ های مختلف مورد ضرب و شتم قرار می ‌گیرد و بازجویی می ‌شود ولی هرگز به عقایدش پشت نمی ‌کند. در آبان ماه سال 1366، در سالگرد شهادت برادرش، سید هدایت‌الله، می‌داند که خانواده برای هر دوی آن‌ها مراسم برگزار کرده‌اند. چند روز مانده به آزادی‌اش می‌شنود که بازرسان سازمان صلیب سرخ قرار است برای نام‌نویسی آن‌ها بیایند! ... روز پنجشنبه 22 شهریور 1369، اتوبوسی سید ناصر و اسرای دیگر را به فرودگاه بغداد می‌برد و آنجا سوار هواپیما شده و عازم ایران می‌شوند. 

رهبر انقلاب در تقريظ این اثر ضمن برشمردن ارزش ‌هاي اين کتاب و تجليل از نويسنده آن يادآور شدند: «بسمه تعالي تاکنون هيچ کتابي نخوانده و هيچ سخني نشنيده ‌ام که صحنه ‌هاي اسارت مردان ما در چنگال نامردمان بعثي عراق را، آن چنان که در اين کتاب است به تصوير کشيده باشد. اين يک روايت استثنايي از حوادث تکان دهنده ‌اي است که از سويي صبر و پايداري و عظمت روحي جوانمردان ما را، و از سويي ديگر پستي و خباثت و قساوت نظاميان و گماشتگان صدام را، جزء به جزء و کلمه به کلمه در برابر چشم و دل خواننده مي‌ گذارد و او را مبهوت مي‌ کند. احساس خواننده از يک سو شگفتي و تحسين و احساس عزت است، و از سويي ديگر: غم و خشم و نفرت.» 

جنگ پا برهنه

به گزارش حوزه ادبیات گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان کتاب «جنگ پا برهنه» نوشته رحیم مخدومی شامل ۲۴ خاطره با نثری روان و دلنشین است که سعی می کند تنها به دود و آتش و بوی باروت بسنده نکرده و نقبی به لایه‌های زیرین جنگ و شخصیت رزمندگان هم بزند. از ابتکارات زیبای کتاب آن است که هر خاطره با آیه‌ای از قرآن آغاز می شود؛ آیه‌ای به عنوان مقدمه که با خاطره همبستگی معنایی داشته و به نوعی ریشه‌های جنگ پا برهنه را مشخص می کند.

این کتاب شامل خاطرات راوی از مقاطع مختلف جنگ و از جمله عملیات های والفجر ۸ و کربلای ۵ است. البته بیشتر تمرکز نویسنده بر شخصیت های حاضر در جبهه است و حوادث و رویدادهای جنگ به مراتب در حاشیه قرار گرفته اند. متن تقریظ مقام معظم رهبری برای این کتاب: «بسم الله الرحمن الرحیم ـ این انعکاسی از رنج های مردم پا برهنه است که به خصوص در مقایسه با فداکاری همین مردم، بسی جانکاه و تلخ و ناپذیرفتنی می نماید و وقتی روح لطیف و حساسی منظره این هر دو را به چشم دیده بلکه با آن زیسته باشد، با زبانی به همان تلخی آن را روایت می کند و البته توسن خیال اهل هنر همیشه و در همه‌ی میدان ها از واقعیت پیشی می گیرد ....» (شب جمعه 9/12/70)

جشن حنابندان

محمد حسین قدمی در«جشن حنابندان» به گردآوری خاطرات رزمندگان لشکر 27 محمد رسول الله (ص) در دو گزارش از عملیات کربلای 5 و بیت المقدس 4 در مناطق جنوب و غرب کشور پرداخته است. گزارش اول که از آذر سال 1365شروع می‏شود و تا 9 بهمن ماه همان سال ادامه دارد، با ذوق و علاقه شخصی نویسنده و در طول عملیات کربلای 5 نوشته شده است. در گزارش دوم، قدمی به صورت دقیق تر و انتخاب شده تر به روایت حوادث از یکم آذر سال 1366 تا 13 فروردین سال 1367 می پردازد. این گزارش که مربوط به عملیات بیت‌المقدس 4 است به طور خاص دسته ایمان را که به خط شکنی معروف است انتخاب کرده و سپس به توصیف حوادث حلبچه و از نحوه برخورد رزمندگان ایرانی با اسرای عراقی خاطراتی را بازگو می کند.

رهبر معظم انقلاب در تقریظی بر این کتاب نوشته اند: «روز و شبی چند در لحظه های پیش از خواب، در فضائی عطرآگین و مصفا و در معراج شور و حالی که سطور و کلمات نورانی این کتاب به خواننده ی خود عطا می کند، سیر کردم و خدا را سپاس گفتم، هم بر آن قطره عشقی که در جان این نویسنده افکنده و چنین زلال اندیشه و ذوقی را بر قلم او جاری ساخته است. و هم بر آن دست قدرتی که نقشی چنان بدیع و یکتا بر صفحه ی تاریخ معاصر پدید آورده و صحنه هائی که افسانه وار از ذهن و چشم بشر این روزگار بیگانه است. در واقعیت زندگی این نسل از ملت ایران نقش زده است... له الحمد الحامدین ابد آلابدین.»

در پایان ذکر چند نکته ضروری است:

نخست این که نظرات معظم له تنها متوجه به عنوان اثر نبوده؛ چرا که در مواردی برخی از آثار با وجود پرداختن به موضوع جنگ و وقایع آن روزها دارای نقاط ضعف محتوایی و یا ادبی بوده اند. چنانکه در اثر سفر به قله ها زبان روزنامه ای و سبُک و همچنین تقلید از سبک گزارش های مطبوعات غربی از نگاه تیزبین رهبر انقلاب دور نمانده و به عنوان نقاط ضعف مورد اشاره قرار می گیرند.

دوم این که با وجود گنجینه قابل توجه آثاری که در حوزه دفاع مقدس منتشر شده اند؛ فرهنگ مکتوب دفاع مقدس لازم است حرکت رو به جلو خود را همچنان ادامه دهد و نه تنها در سطح داخلی که در عرصه بین المللی نیز انعکاس خوبی داشته باشد. اگرچه همانطور که مقام معظم رهبری اشاره فرمودند سیاست جشنواره های بین المللی یکی از موانع عمده در گسترش فرهنگ مکتوب دفاع مقدس محسوب می شود، اما باید مخاطبانی خارج از سطح جشنواره ها پیدا کرد.

نکته آخر اینکه هشت سال دفاع مقدس، از جنبه های گوناگونی می تواند مورد بررسی قرار بگیرد چنانکه به گفته حضرت آیت الله خامنه ای ملت می تواند تا مدت ها از این گنجینه عظیم بهره برداری کند. از این رو محدود کردن موضوعات در آثار مکتوب دفاع مقدس در چند مورد خاص کار سنجیده و کارشناسانه ای نخواهد بود و نویسندگان دفاع مقدس همواره باید به دنبال کشف موضوعات جدید در این عرصه باشند. برای مثال عباس دست طلا، که از یک طرف حضور یک حاجی بازاری در جبهه های جنگ را به تصویر می کشد و از طرف دیگر فارغ از فضای درگیری و مخاصمات جنگ به جنبه فنی فضای جبهه اشاره می کند نکته جدیدی بود که به خوبی در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است./