احیای مداحی به عنوان هنر متعالی

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/ فهیمه عشرتی خلیل آباد

در طی سالهای اخیر هنر مداحی با کنار گذاشتن سبک های سنتی هرچه بیشتر به اجراهای ارکسترال پاپ و راک و ... نزدیک شده است. در کنار تغییر در نحوه اجرا، متن و محتوا، موسیقی، آهنگ، لحن و مضمون مداحی جدید نیز از اهداف حقیقی خود دوره شده است، چنانکه می توان گفت در لابه لای تغییر سبک مداحی از سنتی به مدرن، فلسفه عزاداری حسینی یعنی تعمق و تفکر در حرکت و نهضت امام حسین (ع) مورد بی توجهی قرار گرفته است. در این شرایط عدم حساسیت نسبت به گسترش و رواج روزافزون این نوع از مداحی از سوی مردم، می تواند عواقبی را در جامعه به ویژه در عرصه دینداری مردم داشته باشد و آسیب جدی در ترویج فرهنگ اهل بیت ایجاد کند. لذا لازم است برای جلوگیری از انحراف بیشتر، زوایای مداحی فاخر به عنوان هنر متعالی کاملاً توضیح و تشریح شود.

در همین جهت با توجه به نگاه ژرف، حکیمانه و کارشناسانه رهبر معظم انقلاب، مرور گزیده ای از رهنمودها و پیام های معظم له، که نقش مهمی در برجسته کردن جایگاه فاخر ذاکران اهل بیت و ستایشگران خاندان پیامبر داشته اند، می تواند موثر واقع شود. 

مطالعه و کار در هنر مداحی

عزاداری به عنوان یک مراسم مذهبی و فرهنگی باید خوراک فرهنگی و مذهبی در اختیار مستمعین خود قرار دهد. بنابراین فردی نمی تواند مداح و ذاکر اهل بیت (ع) بوده و اطلاعی از سیره و سنت معصومین نداشته باشد. البته آگاهی و علم مداح در این زمینه باید غنی باشد تا منجر به اثرات سوء بر فرهنگ دینی مخاطبانش نشود. در همین رابطه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مطالعه و انس با قرآن و احادیث را برای جامعه مداحان ضروری دانسته و خطاب به آنان تصریح کردند: «صاحب حرفه ‌مداحی که خود را مفتخر کرده است به اینکه در این راه خدمت و کار کند، اگر بخواهد همه ‌این خصوصیات را جمع کند، اولاً احتیاج دارد به مطالعه و کار. به قول معروف، بیمایه فطیر است. احتیاج به مطالعه هست، احتیاج به کار هست ... بنابراین مطالعه کردن، یادداشت کردن، یادداشت داشتن، با حساب و کتاب و مطالعه حرف زدن، شرط اول است. شرط دوم این است که در مطالعات خود، با قرآن و حدیث آشنا شوید.» (بیانات در دیدار جمعی از شاعران و ذاکرین اهل بیت (ع) 1390/3/3) در واقع باید پذیرفت آشنایی مداح با قران و حدیث و مطالعه در این زمینه از ضروریات هنر فاخر مداحی محسوب می شود؛ و از این طریق است که مداحی از عمق و محتوا برخوردار شده و بر گسترش فرهنگ اسلامی تأثیر مثبت می گذارد. 

رعایت سه عنصر منطق و عقل، حماسه و عزت و عاطفه

«سه عنصر در حرکت حضرت ابی عبداللَّه(ع) وجود دارد: عنصر منطق و عقل، عنصر حماسه و عزت، و عنصر عاطفه... ما مبلّغان، زیر نام حسین ‌بن‌ علی تبلیغ می کنیم. این فرصت بزرگ را یادِ این بزرگوار به مبلّغان دین بخشیده است، که بتوانند تبلیغ دین را در سطوح مختلف انجام بدهند. هر یک از آن سه عنصر باید در تبلیغ ما نقش داشته باشد؛ هم صِرف پرداختن به عاطفه و فراموش کردن جنبه‌ منطق و عقل که در ماجرای حسین‌ بن‌ علی(ع) نهفته است، کوچک کردن حادثه است، هم فراموش کردن جنبه‌ ی حماسه و عزت، ناقص کردن این حادثه ‌عظیم و شکستن یک جواهر گرانبهاست؛ این مسأله را باید همه – روضه ‌خوان، منبری و مداح - مراقب باشیم.» (بیانات در دیدار روحانیان و مبلغان در آستانه‌ی ماه محرم1384/5/11) همانطور که در کلام رهبری روشن است ادامه و استمرار واقعه عاشورا تنها با رعایت هر سه عنصر امکان پذیر است؛ یعنی بیان حادثه عاشورا از یک طرف نمی تواند صرفاً خشک و استدلالی باشد و تشریح حوادث باید با تحریک عواطف همراه باشد و از طرف دیگر تنها برانگیختن ترحم و گریه هدف نیست، بلکه هدایت ذهن ها باید در رأس توجه قرار گیرد.

عدم استفاده از مدح ها و تمجیدهای بی معنا

ارائه تصویری سطحی و یک بعدی از اهل بیت در قالب پرداختن به ظواهر ایشان یکی از مشکلات مداحی جدید است. تا جاییکه مداحی از ذکر ابعاد معنوی و ملکوتی، برجستگی های اخلاقی و رفتاری و مسائل زندگی اهل بیت (ع) خالی شده و تنها به مدح ها و تمجید های بی معنا پرداخته می شود. رهبر معظم انقلاب در این باره می فرمایند: «چیز دیگری که بنده در بعضی از خوانندگان جلسات مداحی اطلاع پیدا کردم، استفاده ‌ی از مدح ‌ها و تمجیدهای بی معناست، که گاهی هم مضر است. فرض کنید راجع به حضرت اباالفضل (سلام ‌الله ‌علیه) صحبت می شود؛ بنا کنند از چشم و ابروی آن بزرگوار تعریف کردن؛ مثلا قربون چشمت بشم! مگر چشم قشنگ در دنیا کم است؟ مگر ارزش اباالفضل به چشم های قشنگش بوده؟! اصلا شما مگر اباالفضل را دیده ‌اید و می دانید چشمش چگونه بوده؟! اینها سطح معارف دینی ما را پایین می آورد. معارف شیعه در اوج اعتلاست.» (بیانات در دیدار با مداحان 3/3/ 1390) بنابراین باید در بیان حوادث عاشورا و ذکر مناقب اهل بیت اعتدال رعایت شود چراکه ارزش شهدای کربلا در معیارهای معنوی آنها نهفته است و حال ذکر برخی توصیفات تنها در جهت بعد عاطفی می تواند کاربرد داشته باشد آن هم نه به صورت افراطی.

خلاقیت و ابتکار در ساختن آهنگ و شعر

اصرار مداحی جدید در جذب مخاطب سبب شده از آهنگ های نامناسب و بدون محتوا استفاده شود. این در حالیست که بنا به فرموده مقام معظم رهبری، ذوق هنری در بین علاقه مندان به این جریان کم نیست و می توانند آهنگ های خوب مخصوص مداحی بسازند: «خوشبختانه شعرای خوبی هم داریم؛ شعرائی که درباره‌ی اهل ‌بیت (علیهم ‌السّلام) با زبان های مختلف می سرایند و زیبا و شیوا و خوب می سرایند؛ و وقتی شما مشتریاش باشید، این تقاضا، عرضه را هم به دنبال خودش می آورد. پس شعر خوب، آهنگ خوب و صوت خوب مهم است. البته آهنگ خوب به معنای تقلید از آهنگ موسیقی های لهوىِ مضلّ عن سبیل اللَّه نیست؛ ... این را نباید به وادی حرفه‌ ی مداحی و خواندن مداحی کشاند. عیبی ندارد که شکل های جدیدی را در خواندن و قرائت اشعار و آهنگ‌ سازی های گوناگون ابتکار کنید؛ اما از این تشابه و تداخل بپرهیزید. البته آهنگ های لهوىِ مضلّ عن سبیل اللَّه را می گویم، نه حالا هر آهنگی که یک وقتی در یک مضمون دیگری خوانده شده، آن را بخواهیم منع کنیم؛ نه، آهنگ هائی که لهوی است و مضلّ عن سبیل اللَّه است؛ اینها را نیاورید.» (همان)

آنچه از کلام رهبر معظم انقلاب مستفاد می شود، نفی کلی بهره گیری از آهنگ های دیگر نیست، بلکه منظور آهنگ های حرام و به ویژه آهنگ های غربی است، چنانکه معظم له در جایی دیگر می گویند: «هیچ اشکالی ندارد که از شعری با زبان مردم استفاه شود، لیکن با مضمون درست، با مضمون صحیح. اگر چنانچه مداح و خواننده ما و ستایش‌ گر اهل بیت (ع) از کسانی که خودشان غرق در حیرت و بدبختی اند - وادی هنری غرب، بخصوص هنر موسیقی شان که به ابتذال کشانده شده - و در وادی حیرت و سردرگمی شیطانی و نه حیرت رحمانی هستند، این کار شریف و پاکیزه و مقدس را الگوگیری کرد، این کار ناسزاوار است؛ کار ناشایستی است.» (بیانات در دیدار مداحان اهل بیت 1387/4/4)

استفاده از امکان منحصر به فرد مداحی در جذب دلها به مذهب تشیع

چنانکه محتوا و مضمون مداحی ها شایسته باشد، هیچ چیز نمی تواند در جذب دل ها و به اصطلاح افکار عمومی با آن مقابله کند. توجه به این ظرفیت به ویژه در شرایطی که دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی به هر وسیله ای در صدد محدود کردن انقلاب و الگو شدن جامعه شیعه هستند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. موضوعی که در بیانات رهبر معظم انقلاب تحت عنوان امکانی منحصر به فرد مورد اشاره قرار گرفته است: «یک چیزهایی هم هست که ما بیشتر اطّلاع پیدا می کنیم، آحاد مردم نمی دانند چه کارهای پیچیده ‌ای دارد در کشور ما انجام می گیرد برای انحراف افکار آحاد مردم ما، برای تغییر مسیر حرکت این ملّت، برای به زانو درآوردن اسلام، برای الگو نشدن جامعه‌ شیعه و معارف شیعه در دنیای اسلام، [خیلی] کارها دارد می شود. در مقابلِ این تلاشی که دشمن می کند، ما امکانات منحصر به‌ فردی داریم. بله، از راه اینترنت هم می شود جواب آنها را داد، از راه ‌های مشابه آنها هم می شود مقابله کرد - البتّه حجم کار آنها بمراتب بیشتر است - امّا ما وسیله ‌هایی داریم که این وسیله‌ ها منحصر به ‌فرد است؛ یکی از آنها همین شما هستید، یکی از آنها همین جامعه‌ ی مدّاحند. این مخاطبه‌ چهره‌ به ‌چهره و روبه ‌رو و استفاده ‌ی از ابزار هنر برای انتقال مفاهیم به مخاطبین در شکل انبوه آن - یعنی بحث دو نفر و سه نفر و ده نفر مدّاح نیست؛ هزاران نفر در سطح کشور این کار را میکنند - یکی از وسایل منحصر به ‌فردی است که ما داریم، آنها ندارند.» (بیانات در دیدار جمعی از مداحان اهل بیت (ع)1393/3/31)

هنر مداحی در خدمت سیاست باید باشد نه سیاست بازی

قیام امام حسین (ع) برای مقابله با ظلم و برپایی حق و عدل صورت گرفت از این رو فلسفه عاشورا اصولاً سیاسی است. پس مداحی به عنوان تریبون جریان عاشورا نمی تواند سیاسی نباشد. حال باید دید منظور از سیاست در مداحی فاخر چیست؟ رهبر فرزانه انقلاب در تشریح این مهم می فرمایند: «اما یک نکته ‌ی دیگری که خوشبختانه امروز در جامعه‌ی مدّاح تا حدود زیادی رواج دارد، توجّه به مسائل جاری روز [سیاست] است.» (بیانات در دیدار جمعی از مداحان اهل بیت (ع) 1395/1/11) «البتّه معنای این حرف این نیست که هر حادثه‌‌ ی سیاسی در کشور اتّفاق می افتد، ما باید حتماً در مجلس روضه آن را با یک گرایش خاصّی - حالا یا این طرف، یا آن طرف - بیان کنیم و احیاناً با یک چیزهایی هم همراه باشد؛ نه، امّا فکر انقلاب، فکر اسلام، خطّ مبارکی که امام (رضوان الله علیه) در این مملکت ترسیم کردند و باقی گذاشتند، اینها بایستی در مجموعه‌‌ ها و مانند اینها حضور داشته باشد.» (بیانات در دیدار اعضای ستاد مرکزی هیئت رزمندگان 1392/8/20) بنابراین بحث های سیاسی مداحی باید در خدمت افزایش بصیرت و آگاهی مردم قرار گیرد و باید به اهداف کلانی چون استکبارستیزی، دفاع از مظلوم، تقویت آرمان های امام، انقلاب و نظام بپردازد. همچنین مداحان باید از پیوستن و حمایت از جریان های سیاسی خودداری کنند.  

پایبندی به صدق واقعه

در مداحی جدید فراوان مشاهده می شود که مضامین به طور غلوآمیزی و به دور از واقعیت تنها با هدف گریاندن هر چه بیشتر مخاطب استفاده می شود؛ بدون اینکه حتی یک عبارت و جمله کوتاهی از چرایی واقعه عاشورا و قیام امام حسین (ع) در گوشه ای اشاره شود. رهبر معظم انقلاب در انذار مداحان از این رفتار می فرمایند: «بارها هم ما توی همین جلسه به شما مداح های عزیز عرض کردیم، جاهای دیگر هم گفتیم که در مرثیه ‌خوانی بایستی به صدق واقعه پایبند بود. درست است که شما می خواهید مستمع خودتان را بگریانید، اما این گریاندن را به وسیله‌ هنرنمائی در کیفیت بیان واقعه تأمین کنید، نه در ذکر واقعه ‌ای که اصل ندارد. ما در گذشته ‌ها سراغ داشتیم – ان ‌شاء اللَّه حالا آنجور نیست - که بعضی ها فی المجلس یک چیزی را جعل می کردند؛ نکته ‌ای همان جا به ذهنش می آمد، می دید خوب است، موقعیت خوب است، همان جا میگفت و از مردم اشک میگرفت! این درست نیست.» (بیانات در دیدار جمعی از مداحان 1389/3/13)در علت اهمیت پایبندی مداحان به صدق واقعه باید گفت مداحی که سرشار از حوادث غیرطبیعی باشد، نمی تواند تصویری درستی از وقایع عاشورا ارائه دهد؛ و به تبع آن نمی تواند به الگویی خوبی برای مردم تبدیل شود.  

هدف مداحی باید گسترش معارف اسلامی، معنوی و انقلابی از طریق پیوند دلها به معارف باشد

بدون شک رسالت مداحی فاخر کمک به گسترش معارف اسلامی، معنوی و همچنین مقابله با معضل بی هویتی و معنویت زدایی است. پرداختن به جنبه هایی از شخصیت والای اهل بیت (ع) و برجستگی های اخلاقی و رفتاری ایشان تا حد زیادی در اجرای این رسالت می تواند موثر باشد. رهبر معظم انقلاب در همین رابطه می فرمایند: «من بارها توصیه کرده ‌ام، باز هم توصیه می کنم؛ منبرتان را، مجلستان را تقسیم کنید به دو قسم: قسم اول، معارف و اخلاقیات. ما امروز به اخلاقیات احتیاج داریم، به معارف احتیاج داریم. امروز احتیاج داریم که نسل موجود ما، نسل جوان ما، با امید، با نشاط، با خوشبینی به آینده، با ایمان به خدا، با پیوستگی قلبی به اهل‌بیت بار بیاید. ما احتیاج داریم که جوان ما امروز افتخار کند به اینکه متعلق به ایران اسلامی است؛ افتخار کند به وجود امام؛ افتخار کند به جمهوری اسلامی؛ افتخار کند به دین خود و به مذهب خود و به پیروی اهل ‌بیت. ما امروز به جوانی احتیاج داریم که بداند سرنوشت خود او و سرنوشت جامعه‌ او و سرنوشت خانواده‌ ی بزرگ او وابسته‌ی به کار و تلاش اوست؛ اهل تلاش باشد، اهل کار باشد، اهل جدیت باشد، اهل پیگیری باشد، اهل تنبلی نباشد، اهل وادادگی و لاابالیگری نباشد. این تربیت ها چه جوری انجام می گیرد؟ شما می توانید نقش ایفاء کنید. بنابراین یک قسم منبر، شعری باشد که این معانی را تزریق کند. بهترین نحوه‌ ی بیان هم بیان غیرمستقیم است.» (همان)

تربیت نیروهای مداح و نظارت بر آن ها

احیا و گسترش مداحی فاخر نیازمند بازگشت مداحان به خود اصیل ریشه دار در گذشته است که برای تحقق آن در کنار مواردی که گذشت دستگاه ها و مراکز آموزشی باید بدعت ها را شناسایی کنند و در جهت مقابل آن به تولید محتوای اصیل اسلامی برای هنر مداحی بپردازند. همچنین مراکز نظارتی و حتی قضایی می بایست بر مداحان نظارت داشته باشند و در صورت خروج از مسیر متعارف برخورد نمایند. نکته ای که از نظر مقام معظم رهبری دور نمانده و در بیان ضرورت تربیت و نظارت می فرمایند: «نکته‌‌ ی بعد که خیلی مهم است، همین مسئله ‌‌ی تربیت نیروها یا حراست از نیروهای گوینده و خواننده از خطاها و اشتباهات است؛ این خیلی مهم است. واقعاً یکی از گرفتاریهای ما این است.» ایشان در ادامه به برخی از پیامدهای مخرب بی توجهی به تربیت و نظارت بر مداحان اشاره کرده و افزودند: «یک وقت حالا من و شما نشسته ‌‌ایم، یک حرف غلطی هم از دهان بنده می‌ آید بیرون، چیزی نیست، [چون] دو نفر پهلو هم نشسته ‌‌اند، مهم نیست؛ یک وقت نه، ما هزار نفر، ده هزار نفر، گاهی پنجاه هزار نفر مستمع داریم، گاهی این جمعیّت تبدیل میشود به جمعیّت های میلیونی به‌‌خاطر انتشار؛ اینجا باید محاسبه بشودکه تأثیر یک حرف غلط و نامناسب بر روی ذهن مخاطب چیست. یک عدّه ‌‌ای همان حرف غلط را قبول میکنند، و یک معرفت غلطی پیدا میکنند؛ یک عدّه‌‌ ای آن را استنکار میکنند و این استنکار موجب میشود که از اصل دین زده بشوند؛ بین کسانی و کسانی سرِ این حرف اختلاف می افتد؛ ببینید، از چند جهت مجاری فساد به‌‌وجود می‌ آید برای یک حرف غلطی که یک نفر میزند.» (بیانات در دیدار اعضای ستاد مرکزی هیئت رزمندگان 1392/8/20)

فرجام سخن

تحول جنبه های موسیقایی، اجرایی و محتوایی مداحی پدیده جدیدی نیست؛ در جریان انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی به اقتضای شرایط، مداحی شکل حماسی و سیاسی به خود گرفت. بنابراین نفس تغییر نگران کننده نیست، بلکه جهت این تغییر است که باید بر آن نظارت کرد. آنچه در دهه های اخیر در هنر مداحی اتفاق افتاده به عنوان زنگ خطریست که باید توسط تمامی دستگاه ها جدی گرفته شود. چراکه مداحی دارای دو جنبه اعتقادی و هنری بوده که پتانسیل ویژه ای در اختیار این هنر در جهت تأثیرگذاری بر مردم می گذارد.