هر چند همکاری ایران و روسیه در جهت مدیریت چالش های امنیتی بسیار با اهمیت است، اما برای رسیدن به یک رابطه استراتژیک و بلند مدت، دو طرف باید از این رابطه "چالش محور گذرا" به سمت یک همکاری و شراکت پایدار در عرصه اقتصادی عبور کنند.
دکتر حسن روحانی، رئیس جمهور کشورمان، در حالی سومین سفر دو روزه خود به مسکو را امروز آغاز می کند که در مجموع این نهمین دیدار روحانی با پوتین در چهار سال گذشته است. به نقل از ایرنا، پوتین و روحانی تاکنون شش بار در جریان نشست های بین المللی خارج از دو کشور از جمله اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل دیدار کرده اند و دو مذاکره نیزدر تهران و شهر اوفا پایتخت جمهوری باشقیرستان فدراسیون روسیه برگزار شده است. آخرین مذاکره روحانی و پوتین نیز 18 مرداد ماه سال جاری در حاشیه نشست سه جانبه با رئیس جمهوری آذربایجان در شهر باکو انجام شد که زیربنای توسعه بیشتر روابط را فراهم کرد.
تماس های روزانه وزارت خارجه کشورمان با روسیه در کنار روابط اقتصادی رو به گسترش دو کشور، حاکی از آن است که روابط تهران-مسکو، حداقل در بعد از انقلاب اسلامی به سطح بی سابقه ای ارتقاء یافته است. هر چند که با سطح ایده ال همچنال فاصله دارد، اما بی شک دو عامل بحران سوریه و برجام را می توان از دلایل اصلی گرمی روابط دو کشور در دو سال گذشته دانست.
بنابر آنچه مهدی سنایی، سفیر کشورمان در مسکو، قبلا در مصاحبه با رسانه ها عنوان کرده بود قرار است در سفر امروز روحانی به مسکو، 15 سند همکاری بین ایران و روسیه در زمینه کنسولی، حقوقی، قضایی، صنعتی، ارتباطات، سیاسی، ریلی و گردشگری به علاوه یک یادداشت تفاهم همکاری های مشترک بین وزارت انرژی روسیه و وزارت نیروی ایران، عملیات ساخت ۴ واحد نیروگاه حرارتی در بندرعباس و همچنین برقی کردن راه آهن گرمسار-اینجه برون با مشارکت مالی و تکنولوژیک طرف روس امضا شود.
لازم به یاد آوری است که ایران و روسیه همچنین در زمینه خریداری آب سنگین ایران و بازطراحی سایت فردو و تولید ایزوتوپ‌های پایدار و نقشه راه همکاری‌های هسته‌ای دو کشور و نیز همکاری در زمینه نفت و گاز، اسناد مهمی را در دو - سه سال گذشته در جهت گسترش همکاری ها به امضا رسانده اند.
با این حال حجم روابط تجاری ایران و روسیه چندان بزرگ نیست، هرچند در سال 2016 حدود 80 درصد افزایش یافته است که این رقم بی سابقه است. در این جهت با امضای یادداشت تفاهم تسهیل صدور روادید در سال گذشته شمسی و افزایش قابل توجه خطوط پرواز بین دو کشور، شاهد رشد متوالی و ۹۰ درصدی تعداد گردشگران ایرانی به مقصد روسیه و ۳۰ درصدی گردشگران روس به ایران در طی سال های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ بوده‌ایم.
در این میان آنچه روابط دو کشور را به یک معما تبدیل کرده است تفاوت انتظارات و سیاست گذاری های ایران و روسیه در جهت گسترش روابط است. واقعیت انکار ناپذیر در این رابطه این که روس ها به ایران بیشتر به چشم یک شریک راهبردی در عرصه امنیت منطقه ای در قالب مدیریت چالش های امنیتی در سوریه، افغانستان، و آسیای مرکزی می نگرند و تلاش دارند روابط دو کشور را در این چهارچوب مدیریت کنند. همچنین رفتار نمادین اهدای یک قرآن نفیس خطی توسط پوتین در سال گذشته به رهبر معظم انقلاب اسلامی را نشان دیگر‌ی از علاقه مسکو بر تاکید بر جایگاه مذهبی و الهام بخشی انقلاب اسلامی ایران در مبارزه با افراط گرایی اسلامی در مقابل قرائت سلفی-وهابی عربستان سعودی می توان دانست تا علاقه مسکو به ایران به عنوان یک شریک تجاری راهبردی.
در مقابل جمهوری اسلامی ایران هم همکاری های استراتژیک در این چهارچوب را سازنده و با ارزش می داند و البته کارگزاران سیاست های کلان در ایران، نیم نگاهی هم به روابط تجاری با روسیه دارند و در مجموع دو طرف با نظر به چالش ها و بحران های امنیتی منطقه و کمتر از آن، نظر به مسائل اقتصادی، مایل به توسعه روابط با هم هستند، در حالی که اگر رهبران ارشد دو کشور علاقمند به گسترش بیش از پیش روابط هستند، خوب است توجه کنند که هر چند همکاری در جهت مدیریت چالش های امنیتی بسیار با اهمیت است، اما برای رسیدن به یک رابطه استراتژیک و بلند مدت، دو طرف باید از این رابطه "چالش محور گذرا" به سمت یک همکاری و شراکت پایدار در عرصه اقتصادی عبور کنند.
به نظر می رسد آقای روحانی در این سفر بیشتر علاقه مند است تا درباره این اولویت مهم با ولادیمیر پوتین رایزنی کند، چرا که ایران و روسیه قبل از بحران سوریه در بحران تاجیکستان و افغانستان نیز همکاری نزدیک و موفقی داشته اند، اما هرگز نتوانستند آن را به یک همکاری بلند مدت در سایر زمینه ها نیز تبدیل کنند.
آقای روحانی بعد از روی کار آمدن ترامپ در امریکا به خوبی می داند که گرچه راهبرد امنیتی ترامپ در مورد ایران و مسائل غرب آسیا کاملا مشخص نیست، اما اینکه دولت جدید ایالات متحده تلاش خواهد کرد که بخش قابل توجهی از تحریم های لغو شده در برجام را به بهانه های مختلفی برگرداند، امری قطعی است. از این رو بر خلاف آنچه که برخی کارشناسان عنوان می کنند، نگرانی ایران، تغییر سیاست های روسیه در قبال بحران های غرب آسیا و یا به عبارت بهتر خالی کردن پشت ایران در سوریه نیست، چرا که روسیه به بحران سوریه و مسائل غرب آسیا به عنوان بخش راهبردیِ منافع بلند مدت خود می نگرد که در هر شرایطی نیازمند همکاری با ایران است. از این جهت نگرانی اصلی ایران تیره و تار شدن چشم انداز روابط تجاری ایران با روسیه در پسا برجام بعد از روی کار آمدن دولت جدید در ایالات متحده امریکا است؛ سطحی از روابط دو کشور که بسیار آسیب پذیر است و روسیه به بهانه های مختلفی برای جلب رضایت ترامپ و ایجاد تعادل در رابطه خود با ایران و امریکا می تواند بخشی از روابط تجاری خود را با ایران تعلیق کند.
در مقابل آقای روحانی این را به خوبی می داند که گفتمان برجام و اروپا-امریکا محوری تا حدودی به بن بست خورده است و اگر اقتصاد ایران می خواهد بار دیگر از این شرایط سخت دوره ترامپ عبور کند، چاره ای ندارد جز اینکه اقتصاد مقاومتی را به زبان روسی برای آقای پوتین ترجمه کند و خیلی شفاف و صریح در باره چشم انداز روابط تجاری دو کشور صحبت کند. بنابراین به نظر می رسد آقای روحانی در این سفر این را به همتای روس خود تفهیم کند که آنچه ایران آن را به عنوان حسن نیت روس ها در زمینه گسترش روابط دو کشور تلقی می کند، افزایش مشارکت روس ها در زمینه سرمایه گذاری و همکاری های تجاری و زیر بنایی در اقتصاد ایران در دوره ترامپ است نه صرفا مشارکت محدود امنیتی آنها در مورد بحران های غرب آسیا که در جای خود بسیار ارزشمند است.
در این جهت به نظر می رسد محورهای زیر مسائل مطرح در روابط اقتصادی ایران و روسیه هستند که ضرورت توجه دارند:
1) تعرفه ترجیهی تجارت ایران و روسیه: بخشی از موانع توسعه روابط دو جانبه که در گذشته وجود داشت، برطرف شد و سندهای متعددی امضا شده اند که تسهیل کننده و حامی روابط تجاری و اقتصادی ایران و روسیه هستند. به عنوان مثال، یکی از مشکلات همکاری های اقتصادی دو کشور در گذشته، تعرفه های بالای گمرکی بود که در دو سال گذشته در این زمینه اقدامات مثبتی چون کاهش و حتی حذف عوارض گمرکی در برخی اقلام مثل خرما، پسته، انواع کلم و کشمش به سرانجام رسید و برای نخستین بار سه بسته مجوز صادراتی در بخش دامی، آبزیان و لبنی از ایران به روسیه از حدود یک سال پیش صادر شده است که در تاریخ مناسبات دو کشور سابقه نداشته و تا کنون نزدیک به 30 شرکت بزرگ فعال ایرانی در این حوزه مجوزها را دریافت کرده اند که این روند همچنان باید ادامه پیدا کند.
همچنین در حال حاضر اسناد استفاده ایران از کریدور سبز گمرکی نیز امضا شده و انعقاد موافقت نامه تعرفه ترجیحی و تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا مطرح است که کلیات آن طی همین روزها به تصویب شورای نخست وزیران این اتحادیه در بیشکک رسیده است که باید زمینه بهره برداری از این فرصت ها نیز در داخل کشور مهیا شود. بنابراین در زمینه توسعه روابط تجاری ایران و روسیه ظرفیت های فعال خوبی وجود دارد و ایران و روسیه می توانند جهت توسعه بیشتر این ظرفیت ها و ثبیت آن ها تلاش کنند.
2)توجه به کریدور شمال- جنوب: در حال حاضر تحقق کریدور شمال - جنوب خیلی به واقعیت نزدیک شده است. گرچه در اثر بی توجهی ها در گذشته یک مسیر راه آهن به طول 160 کیلومتر میان رشت و آستارا، پانزده سال معطل باقی ماند که در صورت احداث، خليج فارس و دریای عمان را از طریق ریل به روسیه و اروپا وصل می کند. این کریدور جدا از اینکه یک مزیت صادراتی برای تجارت با روسیه برای ایران ایجاد می کند، در صورت رفع این نقصان، یک مجموعه گسترده از شبه قاره هند و کشورهای خلیج فارس تا آسیای میانه و قفقاز می توانند از این کریدور استفاده کنند که زمینه درآمد و اشتغال زایی گسترده را در کشور ایجاد می کند.
3) گذار از رابطه دولت محور: در دو سال گذشته گرچه سطح روابط دو کشور افزایش یافته است، اما این روابط به طور کلی منحصر به دولت ها بوده است از این رو دو کشور باید تلاش کنند زمینه مساعدی را برای مراودات بخش خصوصی طرفین آماده کنند.
4) کمبود منابع مالی برای اجرای پروژه های مصوب: یکی از مشکلات عمده اجرای پروژه های مشترک بین دو کشور، کمبود منابع مالی است. در این جهت رایزنی های جدی برای تعیین منابع ثالت یا بانک های روسی که بتوانند فاینانس پروژه ها را تامین کنند، لازم است و نیز تفاهمات دو کشور برای فروش نفت ایران به روسیه تحقق عینی یابد و ایران بتواند این منابع را ارائه کند.
این مسائل اقتصادی نشان می دهد که روابط ایران و روسیه می تواند در سطح سیاست و اقتصاد و همچنین در حوزه های فرهنگی گسترش زیادی یابد و علایق سیاسی دو طرف در منطقه با علایق اقتصادی آن ها پیوند خورد و البته زمینه این کار تا حد زیادی فراهم است./
