اگرچه انتصاب محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد جدید عربستان تقریبا بدون سروصدا صورت گرفت، اما این امر نشان از آتش زیر خاکستر در خانواده های حاکم آل سعود دارد و ولیعهد خام سعودی نیز با چالش های مختلفی در زمینه داخلی مواجه خواهد شد. محمد بن سلمان برای همراهی شاهزادگان سعودی کار سختی را پیش رو دارد که انحصار قدرت در خانوانده سلمان را بر نمی تابند
«شاهزاده سلمان تا پیش از ولیعهد شدن برای اسراییل و آمریکا بخاطر موضع قاطع او علیه ایران، بشارتی خوب بود و این موضع گیری او را به یک شریک راهبردی برای اسراییل تبدیل می کند.» این بخشی از گزارش روزنامه صهیونیستی هاآرتص پیرامون تمجید از محمد بن سلمان است.
با دستور رسمی ملک سلمان، پسرش محمد سلمان به عنوان ولیعهد جدید عربستان انتخاب شد و محمد بن نایف برادرزاده خود را از این سمت برکنار کرد. به گفته میدل ایست آی در صورتی که همه منتظر یک کودتا در قطر بودند، اما کودتا در درون عربستان روی داد. این اولین بار در تاریخ عربستان سعودی است که ولیعهدی از فرزندان پادشاه انتخاب می شود. این در حالی است که طبق سنت سیاسی عربستان، پادشاهی از برادر به برادری دیگر می رسد.
اکنون فردی بر کرسی ولیعهدی عربستان تکیه زده که کمترین تجربه سیاسی را دارد. هنوز چند روزی از ولیعهدی بن سلمان نمی گذرد که وی افرادی که اندک تفاوت فکری با وی دارند را برای همیشه کنار می گذارد. مهم ترین خبر در این باره اعمال ممنوعیت برای شاهزاده بن نایف، ولیعهدی قبلی عربستان است که بن سلمان علیه او کودتا کرده است. در همین رابطه روزنامه عربی رأی الیوم نوشت: ممنوعیت خروج محمد بن نایف ولیعهد سابق عربستان از محل اقامتش در این کشور نشان می دهد انتقال قدرت آن طور که رسانه های رسمی عربستان نشان دادند به آرامی و روانی نبوده است و کسی که سالها به عنوان وزیر کشور، مسئولیت امنیت این کشور را بر عهده داشت و معاون پدرش نایف بن عبدالعزیز بود، می تواند خطری هر چند نسبی برای امنیت و آرامش و ثبات عربستان باشد.
بنابراین بن سلمان که اکنون به پشتوانه آمریکا بر کرسی ولیعهدی تکیه زده است، چالش های متعددی را در داخل عربستان و نظام پادشاهی فرسوده این کشور رقم خواهد زد:
چالش های داخلی ولیعهد جدید عربستان
با توجه به انتخاب محمد بن سلمان احتمالا وی در آینده و برای رسیدن به منصب پادشاهی با چالش های متفاوتی در زمینه داخلی مواجه خواهد شد. این چالش ها را می توان در موارد زیر عنوان کرد:
نخست؛ تنش در خاندان آل سعود: انتخاب محمد بن سلمان به طور حتم مورد پذیرش سایر شاهزادگان سعودی قرار نخواهد داشت، چه این که طی روزهای قبل اخباری مبنی بر تهیه طوماری از سوی شاهزادگان سعودی مبنی بر عدم پذیرش ولیعهدی بن سلمان، منتشر شد.
به طور کلی چهار خانواده مهم در عربستان وجود دارد: الف) اصلی ترین خانواده ی آل سعود، آل فیصل است؛ اینان نوادگان عبدالعزیز، پدر بزرگ فیصل بن ترکی هستند و تعداد اعضای آن بیش از 4 هزار نفر را شامل می شود. از زمان به قدرت رسیدن «فهد» در سال 1982م. با نفوذترین شاخه ی آل فیصل، آل سدیری بود. فهد جزء این خانواده است. در خاندان آل فیصل مهم ترین خانواده، خانواده سدیری است.
ب) دومین خاندان مهم آل سعود، آل ثنایان است؛ آل ثنایان بدان دلیل که از متحدین نزدیک آل سدیری هستند، از جایگاه مهمی در ساختار سیاسی عربستان برخوردارند. برخلاف خاندان آل فیصل که قدرت سیاسی و نظامی عربستان را در اختیار دارند، آل ثنایان جزو شاخه ی غیرنظامی آل سعود محسوب می شوند. آل ثنایان بخش دیگری از قدرت خود را از همبستگی سببی با خاندان شیخ العماء اخذ می کنند.
ج) سومین خاندان با نفوذ در خانواده ی آل سعود، خاندان آل جیلاوی است؛ اینان از نسل برادر فیصل بن ترکی، پدر بزرگ عبدالعزیز هستند. یکی از بارزترین اختلاف های درون خانوادگی، اختلافی است که بین آل جیلاوی و 2 خاندان دیگر یعنی آل فیصل و آل ثنایان وجود دارد. اختلاف ها به سال های 1960م. بر می گردد که افرادی از این خاندان نسبت به سیاست و حکومت در عربستان اعتراض کردند و در این مسیر با گروه دیگری از شاهزادگان و مفتی های وهابی برای سرنگونی حکومت آل فیصل متحد شدند. در اصل، آل جیلاوی معتقد بودند که بعد از ترور فیصل، نوبت آن هاست که سمت پادشاهی سعودی را بر عهده گیرند.
د) چهارمین خاندان درون آل سعود، آل کبیر نام دارد؛ اینها بر خلاف آل سدیری، آل ثنایان و آل جیلاوی که از نوادگان عبدالعزیز بودند، از نسل اولین عموزاده عبدالعزیز به نام سعود آل کبیر بودند. شاید به همین دلیل باشد که اصولاً شاهزادگان این خانواده هیچ گاه در ردیف نامزدی برای سمت جانشینی پادشاه قرار نگرفتند.
با توجه به کسب قدرت میان شاهزادگان سعودی در آینده نزدیک و در صورتی که محمد بن سلمان به سوی پادشاهی برود، با واکنش های مختلفی از سوی شاهزادگان سعودی مواجه خواهد شد.
همان گونه که نزدیک به 21 نفر از شاهزادگان سعودی در نامه ای به ملک سلمان مخالفت خود را با ولیعهدی محمد سلمان اعلام کرده اند. حدود 21 تن از شاهزادگان خاندان آل سعود در دفتر «مقرن بن عبدالعزیز» ولیعهد اسبق عربستان طوماری را امضا کرده اند که نسبت به اقدام های محمد بن سلمان برای رسیدن به ولیعهدی هشدار داده اند. آنان هشدار داده اند که ولیعهدی محمدبن سلمان می تواند شیرازه خاندان حاکم در عربستان را از هم بپاشد و آینده مبهمی را به دنبال داشته باشد. آنان این اقدام را مخالف نظام بیعت در خاندان حاکم به شمار آورده اند.
ناظران معتقدند در رأس افراد ناراضی، برادران سلمان بن عبدالعزیز از جمله «احمد»، «طلال» و «مقرن» و شاهزادگان نسل دوم از جمله «متعب بن عبدالله بن عبدالعزیز»، «عبدالعزیز» فرزند ملک «فهد» قرار دارند. افزون بر این افراد، شاهزادگان غیر مشهوری که در حاشیه قرار دارند نیز از این تغییر راضی نیستند. این مساله ای است که سبب شده است صف دشمنان سلمان بن عبدالعزیز و فرزندش محمد که همه قدرت را از آن خود کرده اند، هر روز طولانی تر شود. در نتیجه در صورتی که پادشاه فعلی عربستان بنابر هر دلیلی از سمت خود کنار برود، محمد بن سلمان با چالش بزرگی به نام شاهزداگان ناراضی مواجه خواهد شد.
دوم؛ مفتی های وهابی پُرنفوذ و قدرتمند: مفتی های وهابی مخالف هر گونه تغییر و تحول در ساختارهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی عربستان هستند. نشریه فرانسوی لیبراسیون در گزارشی می نویسد: «تغییرات اجتماعی برای مدرن کردن اقتصاد عربستان ضروری است. محمدبن سلمان در این راه با گروه بسیار پرقدرت و با نفوذ مفتی های وهابی مواجه است. بدون تردید، این گروه درباره انتصاب او به مقام ولیعهدی ابراز خوشحالی نکرده است. مشکلات عمده در زمینه های سیاسی و اجتماعی دوام و بقا ساختار سیاسی عربستان را با چالش روبرو کرده است. جلوگیری از وقوع انفجار بمب اجتماعی جوانان این کشور بزرگترین چالش ولیعهد جدید عربستان است.»
بنابراین علاوه بر مبارزه محمد بن سلمان با شاهزادگان سعودی، وی مفتی های هابی را نیز در مقابل خود می بیند که قایل به هیچ گونه همراهی و همگامی با ولیعهد جدید در مسایل اجتماعی و سیاسی وی نیستند.
سوم؛ مسایل اقتصادی: در این حوزه محمد بن سلمان با دو چالش اساسی در آینده روبرو خواهد بود: یکی موضوع فروش نفت و دوم بیکاری فزاینده در میان جوانان عربستانی است. در حال حاضر بیش از 70 درصد مشاغل عربستان دولتی است. نرخ بیکاری 12 درصد و در میان جوانان 30 درصد است. این عوامل مسبب مهمی در پیوستن جوانان به گروه های تروریستی به وجود خواهد آورد که این امر نیز چالش های داخلی برای حکومت عربستان ایجاد می کند. از سوی دیگر قیمت نفت کاهش یافته است و این امر منجر به کاهش 90 درصدی درآمدهای عربستان شده و اقتصاد این کشور را در شرایط نامطلوبی قرار داده است. فروش نفت عربستان در سال 2016، ۸۷ میلیارد دلار بود و این درآمد نصف درآمدهای عربستان طی سال های گذشته است.
چهارم؛ چالش های امنیتی: مسایل امنیتی یکی از برجسته ترین چالش های فراروی محمد بن سلمان است. این در شرایطی است که دستگاه امنیتی عربستان با خطر گروه های تکفیری مرتبط با داعش و القاعده دست و پنجه نرم می کند. همچنین جنگ علیه یمن نیز برای عربستان مایه نگرانی شده است. این جنگ گسترش گروه های افراط گرایی در یمن را به دنبال داشته است که عربستان را نیز تهدید خواهد کرد.
ارزیابی نهایی
اگرچه انتصاب محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد جدید عربستان تقریبا بدون سروصدا صورت گرفت، اما این امر نشان از آتش زیر خاکستر در خانواده های حاکم آل سعود دارد و ولیعهد خام سعودی نیز با چالش های مختلفی در زمینه داخلی مواجه خواهد شد. محمد بن سلمان برای همراهی شاهزادگان سعودی کار سختی را پیش رو دارد که انحصار قدرت در خانوانده سلمان را بر نمی تابند. آیا رضایت آمریکا به چنین تغییری در عربستان به معنای کشاندن بحران به داخل این کشور و فراهم سازی زمینه های تغییر در آینده است؟ شاید این فرضیه ارزش فکر کردن داشته باشد./
