دوره گرمایش جهانی فعلی و نه تغییر اقلیم رو به پایان بوده و آغاز عصر جدیدی از اعصار تاریخی یخبندان های کره زمین در آینده نزدیک بسیار محتمل است. در دوره جدید سرمایش احتمالی علاوه بر مناطق کوهستانی و مرتفع که با پدیده سرما بیگانه نبوده و نیستند، اثرات سرمایش احتمالی در مناطق نیمه جنوبی و شرقی کشور بسیار بارزتر خواهد بود. مردم مناطق جنوبی کشور با دمای گرم سازگاری بیشتری نسبت به سرما دارند و هرگونه تغییر وضعیت هوایی از معتدل و گرم به سرد موجب دردسرهای فراوانی برای آنها خواهد شد.
چند صباحی است که اتفاقات طبیعی مانند خشکسالی، باران های ناگهانی و سیل آسا، طوفان های مهیب با قدرت پیش بینی اندک، کاهش دما و یخبندان های شدید و طولانی و به طور کلی تغییرات ناگهانی آب و هوا کشور ما را تهدید می کند. این تغییرات گاه تا جایی پیش رفته است که در روزهای بهاری در بیشتر مناطق کشورمان شاهد آب و هوای سرد بودیم، به طوری که بیشتر مردم باز هم لباس های گرم و بخاری های زمستانی را استفاده کردند و یا در پاییز، فصل سرما به تأخیر افتاده و تا نیمه های پاییز همچنان غلبه دما با هوای گرم است. اثرات این پدیده بر جوانب مختلف زندگی انسان ها از تغییر در منابع آبی، در کشاورزی و تغییر زیست بوم ها و گونه های گیاهی و جانوری تا تأثیر در گردشگری و بسیاری دیگر از مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی از جدی بودن این مسئله خبر می دهد. اما تأثیر آن بر اجتماع موضوع گفتگوی ما با دکتر یوسف قویدل، دانشیار دانشگاه تربیت مدرس و متخصص جغرافیای طبیعی و آب و هواشناسی است که در ادامه می آید:
بصیرت: چند سالی است شاهد تغییراتی در وضعیت آب و هوایی کشور هستیم؛ آیا آنچه در ایران در حال وقوع است را می توانیم تغییرات اقلیمی بنامیم یا نوسانات آب و هوایی؟
سیستم اقلیمی کره زمین سیستمی طبیعی و غیر خطّی است که مهم ترین ویژگی چنین سیستم هایی غیرقابل پیش بینی بودن آنها است. با در نظر گرفتن این نکته فقط می توان وضعیت اقلیمی دنیا را بر اساس مشاهدات بسیار طولانی مدت تا حدودی پیش بینی کرد و با داده های ایستگاهی کمتر از 70 ساله در کشورهایی مثل ایران نمی توان در خصوص تغییر اقلیم بحث نمود. آنچه که به وضوح قابل مشاهده است، این است که در 10 ساله گذشته وضعیت اقلیم نسبت به گذشته 30-40 سال قبل گرم تر شده است. اقلیم کره زمین در ازمنه مختلف زمین شناسی، یعنی از حدود 2500 سال قبل از میلاد مسیح تاکنون دوره های مختلفی از گرمایش و سرمایش را تجربه کرده است که این دوره ها با دوره های شدت و ضعف فعالیت های خورشیدی کاملاً مطابقت دارد، به طوری که کاملاً مشخص شده است که دوره های گرمایش جهانی با افزایش، و دوره های سرمایش یا اعصار یخبندان با کاهش لکه های خورشیدی و فوران های آتشفشان های دنیا کاملا در ارتباط هستند(شکل 1).
شکل 1- توالی دوره های گرمایش و سرمایش جهان از 2500 سال قبل از میلاد مسیح و پیش بینی آن تا سال 2038 که از سال2019 یک دوره و از سال 2038یک دوره عصر یخبندان جدیدی آغاز خواهند شد.
تحقیقات دانشمندان نشان داده که با توجه به کاهش تشعشعات ساتع شده از خورشید بر اثر کاهش لکّه های خورشدی در سال های آینده نه تنها گرمایش جهانی را شاهد نخواهیم بود، بلکه به احتمال زیاد بر اثر سرمایش شدید اقلیم وارد یک عصر یخبندان جدید خواهیم شد (شکل 2).
شکل 2- تشعشع کل خورشیدی و ارتباط آن با لکه های خورشیدی و شروع عصر یخبندان در سال 2040
با این حساب فرضیات مربوط به تغییر اقلیم کره زمین که بر اساس انتشار گازهای گلخانه ای در سال های اخیر به شدت تبلیغ شده است، مردود شده و عامل اصلی گرمایش جهانی افزایش لکه های خورشیدی معرفی می شود. بر این اساس، نقش عامل انسانی در گرمایش جهانی بسیار کم بوده و بر عکس نقش عوامل طبیعی خصوصا فعالیت های خورشیدی بسیار پررنگ تر است. جالب است بدانیم که اغلب اندازه بعضی از لکه های خورشیدی (مثل لکه های خورشیدی آوریل 2011 میلادی)، از اندازه کره زمین بزرگتر است (شکل 3) و بر این اساس معلوم می شود که پررنگ تر کردن نقش گازهای گلخانه ای و اثر آنها در برابر فعل و انفعالات خورشیدی در وضعیت اقلیم جهان گزافه گویی عامدانه ای بیش نیست.
شکل 3- لکه های سطح خورشید در 25 آوریل سال 2011 در مقایسه با اندازه کره زمین و سیاره مشتری
نکته قابل توجهی که باید در اینجا ذکر شود، ناتوانی مدل ها یا داده های جعلی مورد استفاده در جهان غرب برای فریب مردم در باورداشت گرمایش جهانی و تغییر اقلیم است. مثلا همان گونه که در شکل 4 نشان داده شده است مدل پیش بینی اقلیمی هانسن (در ناسا) از 3 سناریو برای پیش بینی استفاده کرده است که خروجی های مدل در هر 3 سناریو با داده های واقعی دارای خطای برآورد بیش از اندازه و قابل توجهی هستند (شکل 4).
همین اشتباه فاحش در خروجی های 102 گانه مختلف مدل های گردش جهانی مورد استفاده هیأت بین الدولی تغییر اقلیم (IPCC) در مقابل داده های واقعی و مشاهداتی نیز به وضوح قابل مشاهده است. خطای برآورد بیش از اندازه زیاد مدل های مذکور در شکل 5 نشان داده شده است.
شکل 5- خطای برآورد بیش از حد متوسط مدل های گردش عمومی IPCC در مقایسه با داده های مشاهدات واقعی
اختلاف بین طرفداران تغییر اقلیم نیز مساله ای است که به سادگی نمی توان از آن عبور کرد. اخیراً در مقاله ای ثابت شده است که علیرغم تاکید دانشمندان طرفدار فرضیه تغییر اقلیم که بر اساس آن دی اکسید کربن جوّ عامل گرمایش جهانی و تغییر اقلیم معرفی شده است، عامل اصلی تغییر اقلیم کلروفلور کربن و نه دی اکسید کربن، بوده است که این مطالعه سرمایش اقلیم و ورود به عصر یخبندان جدید در سال های بعدی را تأیید می کند.
شکل 6- نمودار ارتباط دمای کره زمین با دی اکسید کربن و کلروفلورکربن ها که نشان می دهد تاثیر کلروفلورکربن ها بیشتر بوده و گرمایش فعلی در سال های آینده به سرمایش تبدیل خواهد شد.
مطالعات جدید و بلند مدت تری که در خصوص اقلیم کشور انجام گرفته، نشان می دهد که اثر گازهای گلخانه ای بر دما و بارش ایران بسیار کم می باشد. در مطالعات یاد شده معلوم شده که از 31 ایستگاه کشور فقط بارش سالانه 7 ایستگاه تحت تاثیرات معنی دار گاز گلخانه ای دی اکسید کربن قرار گرفته، که در این میان بیشترین تاثیر با 9/1 درصد مربوط به ایستگاه گرگان است.
جدول 1- اثر دی اکسید کربن جوّ بر بارش های سالانه ایران
در خصوص دما نیز مطالعات نشان می دهند که حداکثر کمتر از 1 درصد دمای بیشینه سالانه کرمان تحت تاثیر گاز دی اکسید کربن قابل افزایش بوده و از 31 ایستگاه کشور فقط تعداد 3 ایستگاه دارای ارتباط معنی دار بسیار کمی با گاز مزبور هستند. ایستگاه های مذکور در جدول 2 قابل مشاهده هستند.
جدول 2- ارتباط و اثر گاز دی اکسید کربن بر دمای بیشینه سالانه ایران
در مورد دمای متوسط سالانه، فقط 5 ایستگاه از 31 ایستگاه دارای ارتباط معنی دار با دی اکسید کربن هستند که بالاترین مقدار در ایستگاه مشهد با 3/1 درصد اثر قابل مشاهده است (جدول 3).
جدول 3- رابطه همبستگي سالانه بين دماي ميانگين و گاز دي اکسيدکربن ايران
ا
نکته بسیار مهم و جالب که در مورد اثر و ارتباط دی اکسید کربن جوّ با دمای حداقل سالانه ایران مشاهده گردیده این است که از بین 31 ایستگاه مورد مطالعه، رابطه 9 ایستگاه معنی دار است که ارتباط مذکور مثبت و مستقیم است. ضرایب مورد محاسبه نشان می دهند که از 9 ایستگاه یاد شده بالاترین تاثیر پذیری مربوط به ایستگاه بوشهر است که کمتر از 5/1 درصد می باشد.
جدول 4- رابطه همبستگي سالانه بين دماي حداقل ايران و گاز دي اکسيدکربن
در همین ارتباط مطالعه ای در دانشگاه تربیت مدرس تهران نشان داده است که روند فراوانی وقوع یخبندان های بهاره منطقه شمال غرب ایران در بازه زمانی بلند مدت 1850 تا 2017 میلادی برخلاف تصور افزایش داشته است. افزایش اخیر عمدتاً به خاطر وقوع بیشتر یخبندان های بهاره در سه سال آخر سری می باشد که خود می تواند نشانی بر ورود به عصر یخبندان جدید و تاثیرات آن بر منطقه شمال غرب ایران باشد (شکل 7).
شکل 7- روند افزایشی فراوانی وقوع یخبندان های بهاره منطقه شمال غرب ایران در بازه زمانی 2017-1850 و متوسط دهه ای آن در بازه مذکور (خطوط صورتی رنگ)
با توجه به آنچه که در سطح جهانی بر اقلیم گذشته است می توان چنین استنباط کرد که همراه با سایر نقاط دنیا در اواخر دوره گرمایش طبیعی قرار داشته و به سمت شروع دوره سرمایش جهانی پیش می رویم و بر این اساس فرضیه تداوم گرمایش و تغییر گرمایشی اقلیم متوقف یا از بین رفته است. نکته مهم اینجا است که فرآیند مذکور بر اثر عوامل طبیعی یا همان فعل و انفعالات خورشیدی انجام شده و اثر گازهای گلخانه ای و در کل نقش عامل انسانی بسیار ناچیز است.
بصیرت: درباره آسیب پذیری مناطق مختلف کشور از تغییرات اقلیمی در سال های آتی بگویید کدام مناطق بیشتر در معرض خطر قرار دارند؟
همان گونه که در گرمایش جهانی مناطق کوهستانی و مرتفع بیشتر تحت تاثیر قرار گرفتند تا سایر مناطق، در دوره جدید سرمایش احتمالی علاوه بر مناطق کوهستانی و مرتفع که با پدیده سرما بیگانه نبوده و نیستند، اثرات سرمایش احتمالی در مناطق نیمه جنوبی و شرقی کشور بسیار بارزتر خواهد بود. مردم مناطق جنوبی کشور با دمای گرم سازگاری بیشتری نسبت به سرما دارند و هرگونه تغییر وضعیت هوایی از معتدل و گرم به سرد موجب دردسرهای فراوانی برای آنها خواهد شد.
بصیرت: آیا به این فکر می شود که اقلیم بر اجتماع، فرهنگ و اخلاق موثر است و تدابیری را دستگاه های مربوطه می اندیشند؟ راهکار شما چیست؟
شرایط محیط طبیعی خصوصاً اقلیم بر همه شئونات زندگی تا حدی اثر دارد، منتهی در گذشته این مساله بیش از اندازه مورد توجّه قرار داده شده و به نوعی بزرگ نمایی شده بود؛ تا جایی که موجب جبر محیطی یا جغرافیایی از نوع جبر آب و هوایی شده بود. در جبر اقلیمی آب و هوا نه تنها بر اجتماع و اخلاق که بر همه شئونات خصوصا خوشبختی و بدبختی مردم هم تاثیرگذار دانسته می شد. این نظریه که توسط الثورث هانتینگتون عنوان شده بود، بعداً اهمیت خودش را از دست داد و فقط ارزش تاریخی و نظریه ای دارد.
باید اذعان داشت که اگر عصر یخبندان جدیدی در آینده شروع شود، اول معیشت و اقتصاد و سپس تمام شئونات زندگی را تحت تاثیر قرار خواهد داد. متون تاریخی نشان می دهند که ظهور و بروز تمدن ها و سقوط آنها با آب و هوا در ارتباط بوده است. مثلا وایکینگ ها در دوره های سرمایشی زمین ظاهر شدند و تمدن روم در دوره های گرمایی که نقش اقلیم در این میان از لباس های ضخیم و پوستی وایکینگ ها و لباس های سبک و نیمه عریان رومیان باستان معلوم است. البته این مساله فقط تحت تاثیر اقلیم نیست و مسایل دیگری نیز دخیل هستند که باید از منظر علوم مختلف خصوصاً علوم انسانی و اجتماعی مورد بحث قرار داده شوند.
بصیرت: در پایان به نظر شما مدیریت بحران تغییر اقلیم چه اقداماتی لازم است صورت گیرد؟
صحبت هایی که در این مصاحبه شد به این مساله ختم شد که دوره گرمایش جهانی فعلی و نه تغییر اقلیم رو به پایان بوده و آغاز عصر جدیدی از اعصار تاریخی یخبندان های کره زمین در آینده نزدیک بسیار محتمل است. مدیریت بحران نیازمند وقوف به مساله پیش رو است که آیا واقعاً دنیا به سمت گرمایش پیش می رود یا سرمایش؟
این سوال را فقط اقلیم شناسان و متخصصین اختر فیزیک می توانند پاسخ دهند. جالب است که بدانیم مراکز مطالعاتی کشور در زمینه اقلیم شناسی تماماً در اختیار اقلیم شناسان نیست و مراکزی مثل مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم کاملا در اختیار غیر متخصصینی است که در زمینه مسایل اقلیمی کشور تصمیم گیری می کنند که نمونه اش خسران امضای موافقت نامه پاریس است. افرادی که در مراکزی مثل مرکز یاد شده کار می کنند، کوچک ترین تخصصی در زمینه اقلیم شناسی ندارند، چه رسد به مساله فوق تخصصی تغییر اقلیم که در آن هر اقلیم شناسی نمی تواند صاحب نظر باشد. تاسف انگیز است که حتی روسای مراکز یاد شده بین اقلیم و آب و هوا که هر دو به یک معنی است، تفکیک و تفاوت قایل می شوند و از تفاوت هوا و اقلیم شناسی غافل هستند. اولین اقدام در زمینه مدیریت بحران های اقلیمی سپردن کار به متخصصین امر است که بعدا از مطالعات دقیق تخصصی، مراحل مدیریت بحران را با همکاری سایر متخصصین آغاز کرده و کشور را در مدیریت بحران های اقلیمی یاری رسانند.
با تشکر از دکتر قویدل که وقت خود را در اختیار پایگاه بصیرت قرار دادند.
مصاحبه از فهیمه عشرتی خلیل آباد.
شده اند.