ترامپ در برزخ برجام

(روزنامه شرق ـ 1396/11/04 ـ شماره 3069 ـ صفحه 15)

به‌هرحال آمريکا از طريق اختيارات رياست‌جمهوري يا کنگره مي‌تواند از برجام خارج شود، البته به شرطی که واقعا چنین قصدی داشته باشد؛ اما برخي در اتحاديه اروپا و ايران بر اين اعتقاد هستند که قرارداد با حمايت ساير امضاکنندگان آن همچنان پابرجا خواهد ماند.

اثرات برجام؛ حذف تحريم‌ها

تأثير عمده تعليق تحريم‌ها، بازگرداندن دارايي‌هاي مسدودشده ايران در نهادها و مؤسسات غربي و حذف محدوديت‌هاي ايجاد‌شده در تجارت نفت ايران بود. ده‌ها ميليارد دلار از دارايي‌هاي ايران بازگردانده شد. صادرات نفت ايران در مارس ٢٠١٧ به سه ميليون بشکه در روز و تقريبا هم‌سطح با صادرات پيش از تحريم‌ها رسيد. ازسرگيري خريد نفت ايران به‌ وسيله اروپايي‌ها بزرگ‌ترين تغيير را براي اقتصاد ايران به ارمغان آورد. تجارت ميان اتحاديه اروپا و ايران در اولين سال اجراي برجام ٩٤ درصد افزايش يافت. تحريم‌هاي ثانويه آمریکا بر افراد غيرآمريکايي که فقط با ايران به طور ساده تجارت دارند، با امضاي برجام از سوي رئيس‌جمهور آمريکا اعمال شد. با اعمال تحريم‌هاي ثانويه بر افراد غيرآمريکايي، آمريکاييان از تجارت با آن افراد منع مي‌شوند. ايران در سال ٢٠١٦ يک رشد ١٢,٥‌درصدي در توليد ناخالص داخلي بر پايه رشد قوي و مؤثر بخش نفت را تجربه کرد. اين رشد و تقويت اقتصاد ايران به دليل افزايش ميزان توليد نفت و دستيابي به سطح توليد پيش از تحريم‌ها رخ داد.

دولت ترامپ و برجام

دونالد ترامپ در سفر خود به خاورميانه برای تحکيم روابط با هم‌پيمانان سنتي خود، اسرائيل و عربستان سعودي، از برجام اين‌گونه انتقاد کرد: «قرارداد ايران که به وسيله دولت قبل منعقد شده، يکي از بدترين قراردادهايي است که من تاکنون شاهد بوده‌ام». از سوي ديگر او در ديدار با ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودي، در ژانويه ٢٠١٧ درباره اهميت «اجراي سختگيرانه {قرارداد هسته‌اي} با ايران و پرداختن به فعاليت‌هاي بي‌ثبات‌کننده ايران در منطقه» موافقت کرد؛ اما آیا دولت ترامپ واقعا قصد خروج از برجام را دارد؟

استراتژي تخريب اقتصادي

در غياب برجام، دولت ترامپ هيچ‌گونه اطميناني براي محدودسازي برنامه‌هاي هسته‌اي ايران نخواهد داشت. از‌اين‌رو تصميم براي تأييد‌نکردن قرارداد ممکن است فقط تلاشي براي اعمال حداکثر فشار بر ايران باشد. اين در حالي است که مشارکت آمريکا در برجام به حفظ روابط و جلوگيري از رويارويي جدي با هم‌پيمانان و متحدان اروپايي او کمک خواهد کرد. از منظر اقتصادي، تهديد روزافزون قرارداد از سوي واشنگتن، نااطمينانی تجار، کسب‌وکارها و سرمايه‌گذاران خارجي به بازار ايران را به دليل احتمال وضع تحريم‌هاي جديد افزايش داده و سود اقتصادي ايران از برجام را کاهش مي‌دهد. ممکن است هدف دولت ترامپ تخريب اقتصادي ايران از اين روش باشد. وابستگي متقابل بازارهاي مالي بين‌المللي و گستردگي بين‌المللي کمپاني‌هاي بزرگ به معناي آن است که تحريم‌هاي آمريکا تأثير عمده‌اي حتي روي افراد غيرآمريکايي دارد. به‌ویژه بانک‌ها براي معامله با ايران از ترس اعمال جريمه‌هاي آمريکا يا اخراج و جداسازي از بازارهاي مالي آمريکا با احتياط عمل مي‌کنند.

قانون‌گذاري براي طولاني‌کردن اثرات محدوديت‌ها

يکي از انتقادات اصلي برجام اين است که در شروط برجام محدوديت‌ها براي غني‌سازي ايران «موقتي» ذکر شده است. ترامپ در اعلاميه خود مبني بر تأييد‌نکردن قرارداد، کنگره را بر آن داشت تا تلاش کنند «تمام محدوديت‌ها براي فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران بر‌اساس قوانين آمريکا دائمي باشد». منتقدان اين رويکرد بر اين اعتقاد هستند که قانون‌گذاري در اين موضوع فقط يک تغيير يک‌جانبه در برجام و نقض آن است و به‌اين‌ترتيب، خروج ايران از برجام را توجيه خواهد کرد.

واکنش‌ها

واکنش اروپا

براي اتحاديه اروپا رويارويي با آمريکا از منظر حقوقي پيچيده و از ديدگاه سياسي مشکل است. با‌وجود‌این فرانسه، آلمان و انگليس در بيانيه‌ای مشترک تأکيد کردند که آژانس بين‌المللي انرژي اتمي پايبندي ايران به برجام را تأييد کرده است. هرچند این بیانیه نگراني اروپايي‌ها از برنامه موشک‌هاي بالستيک و «فعاليت‌هاي منطقه‌اي که بر منافع امنيتي اروپا اثرگذار است» را ابراز مي‌كرد. در ٢٠ اکتبر ٢٠١٧ وزير خاورميانه انگليس با اشاره به تلاش دولت انگليس براي حفظ برجام گفت: «انگليس اجراي کامل برجام به‌وسيله تمام طرف‌هاي مذاکره را متعهد مي‌شود».

کناره‌گيري يک‌طرفه آمريکا

از آنجا که آژانس بين‌المللي انرژي اتمي پايبندي ايران به برجام را براي چندمين بار تأييد کرده است و همچنين اعضاي کميسيون مشترک از قرارداد حمايت کرده‌اند، به نظر مي‌رسد به احتمال بيشتر آمريکا به‌تنهايي به مخالفت با ساير اعضاي کميسيون مشترک وارد نشود. اگر آمريکا از برجام خارج شود، مي‌تواند به طور يک‌جانبه تحريم‌ها را مجددا اعمال کند. البته تا زماني که ساير امضاکنندگان برجام به حمايت از آن ادامه دهند، اعمال مجدد تحريم‌ها به صورت يک‌جانبه از سوي آمريکا براي تضعيف اثرات برجام به اندازه کافي اثرگذار نخواهد بود.

پيامدها

ایران و خاورمیانه هسته‌ای

اگر آمريکا تصميم به اعمال مجدد تحريم يا خروج از توافق‌نامه بگيرد، راه توسعه سريع سلاح‌هاي هسته‌اي براي ايران باز خواهد شد؛ هرچند مقامات ايران بارها تأکيد کرده‌اند تمايلي به ساخت کلاهک هسته‌اي ندارند و بيان کرده‌اند که همواره به شرايط و اصول پيمان منع گسترش سلاح‌هاي اتمي پايبند بوده‌اند. بسياري از تحليلگران معتقدند اگر ايران داراي تسليحات اتمي شود، عربستان سعودي و سایر قدرت‌هاي خاورميانه نيز در پي دستيابي به سلاح‌هاي اتمي خواهند بود.

اعتبار آمريکا

برخي ابراز نگراني کرده‌اند که اگر آمريکا از برجام خارج شود، نفوذ اين كشور با کاهش اعتبار او در تعهدات و انجام مسئوليت‌ها کاهش خواهد يافت. يکي از معاونان وزير امور خارجه در دولت جورج بوش در اين مورد گفت: «از آنجا که آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي پايبندي ايران به قرارداد هسته‌اي را تأييد کرده است، با اين عملکرد ما اعتبار آمريکا را در عمل به تعهدات بين‌المللي به طور جدي خدشه‌دار خواهيم كرد». برخي گروه‌هاي ديگر نیز اين‌گونه استدلال مي‌کنند که اين کاهش اعتبار آمريکا در توافقات بين‌المللي دستيابي به يک راهکار ديپلماتيک براي بحران کره شمالي را نيز به طور عمده با چالش مواجه خواهد كرد.

برخورد آمريکا و اروپا

به نظر نمي‌رسد اتحاديه اروپا، روسيه يا چين به فکر اعمال مجدد تحريم‌ها باشند. نماينده عالي اتحاديه اروپا در سياست خارجي، فدريکا موگريني، در توييتي اعلام کرد که اتحاديه اروپا پس از موفقيت روحاني در انتخابات به حمايت از برجام ادامه خواهد داد و اتحاديه اروپا به صورت متحد از قرارداد حمايت خواهد کرد. در عمل نيز اتحاديه اروپا در واکنش به تصميم ترامپ براي عدم تأييد برجام همين‌گونه عمل کرد. سفير اتحاديه اروپا در واشنگتن چندی‌پیش گفت که اقدامات اتحاديه اروپا در جهت حفظ منافع شرکت‌هاي اين اتحاديه خواهد بود. به نظر مي‌رسد ايجاد گره در روابط آمريکا و اتحاديه اروپا مي تواند در جهت حفظ منافع ايران باشد.

پیشنهادهاي ارائه‌شده

راهکار اتحادیه اروپا

بحث‌هايي درباره گنجاندن تحريم‌هاي آمريکا در مقررات شوراي اتحاديه اروپا ٩٦/ ٢٢٧١ EC وجود دارد. این مقررات شرکت‌هاي اروپايي را در برابر اثرات تحريم‌هاي برون‌مرزي قوانين کشور ثالث و عملکرد و نتايج ناشي از اين قوانين محافظت مي‌کند و مي‌تواند به ادامه تجارت اتحاديه اروپا- ايران حتي پس از اعمال مجدد تحريم‌ها از سوي آمريکا کمک کند. اتحاديه اروپا همچنين مي‌تواند سيستم‌هاي پرداخت بين‌المللي غيرآمريکايي را در نظر بگيرد. در اين صورت، آينده اثرگذاري تحريم‌هاي وضع‌شده از سوی آمریکا نه‌تنها به‌شدت به مخاطره خواهد افتاد، بلکه به ضرر اقتصاد آمریکا تمام خواهد شد. کناره‌گيري از سيستم‌هاي پرداخت آمريکايي و تقويت سيستم‌هاي غيرآمريکايي با تشويق شرکت‌هاي اتحاديه اروپا به استفاده از اين سيستم‌ها يکي از مؤثرترين سلاح‌ها براي تضعيف اثرگذاري اين تحريم‌ها در آينده خواهد بود.

مذاکرات مجدد

برخي مذاکرات مجدد (به‌خصوص در مورد تاريخ انقضاي قرارداد محدودسازي برنامه هسته‌اي ايران) را پيشنهاد کرده‌اند. وزارت امور خارجه ايران به طور صريح و آشکار مذاکرات مجدد درباره قرارداد را رد کرده است: «حتي فکرکردن درخصوص ازسرگيري اين گفت‌وگوها بسيار خطرناک است، زيرا در آن صورت همه ما با انتظارات بالاتري نسبت به قبل وارد هر گونه مذاکره احتمالي خواهيم شد. رسيدن به اين توافق به اندازه کافي با پيچيدگي همراه بود و دستيابي به توافقي ديگر غيرممکن خواهد بود». جهت‌گيري اروپا نيز نشان مي‌دهد مذاکرات مجدد براي آنها نيز غيرممکن است. سفير آلمان در ايالات متحده گفت: «ما فکر نمي‌کنيم مذاکرات مجدد امکان‌پذير باشد و بر اين اعتقاد هستيم که انتخاب عملي و صلح‌آميز ديگري در مقابل اين قرارداد وجود ندارد».

مذاکرات جداگانه

يکي از عوامل پنهان موفقيت مذاکرات برجام، محدودسازي اين مذاکرات به طور عمده به موضوع غني‌سازي اورانيوم بود و اين عامل به مذاکره‌کنندگان کمک کرد تا گرچه به كندي ولي به توافق نهايي دست يابند.برخي تحليلگران با ابراز نگراني گسترده جامعه بين‌المللي درباره موشک‌هاي بالستيک ايران و سياست‌هاي منطقه‌اي آن در کشورهايي مانند عراق و يمن این‌گونه استدلال مي‌کنند که به جاي نقض برجام، شايد انجام اقدامات ديپلماتيک جديد براي بحث پيرامون اين نگراني‌ها ثمربخش‌تر باشد؛ مذاکراتی که برنامه‌هاي موشکي و سياست‌گذاري‌هاي منطقه‌اي ایران را هدف‌گذاري کند. اما واداركردن ايران براي مشارکت سازنده در اين مذاکرات مشکل خواهد بود.

منابع در روزنامه موجود است

http://www.sharghdaily.ir/News/151046

ش.د9604653