کار و کارگر از دیدگاه مقام معظم رهبری

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/ شیرین کمالی

1- ارزش کار و کارگر در اسلام 

حقوق کارگر و مباحث مربوط به آن در نگاه نخست به نظر می رسد که برای اولین بار در غرب مطرح شده است و در متون اسلامی و فقهی چندان سابقه ای ندارد، اما مطالعه و تأمل در منابع اسلامی نشان می دهد که قرن ها پیش از به وجود آمدن حقوق کار در غرب، اسلام با مطرح کردن حقوق بنیادین برای کارگر به این قشر چنان عظمتی بخشیده است که در هیچ یک از مکاتب بشری دیده نمی شود. اسلام در ضمن دستورالعمل هایی که برای تأمین و برقراری همه جانبه تعادل در زندگی مردم آورده برای کار و کوشش هم اهمیت زیادی قائل است. [1] مقام معظم رهبری با تکیه بر شواهدی از روایات و احادیث در بیان اهمیت و ارزش کار در اسلام می فرمایند: «پیغمبر دست صحابی را دید زمخت و پینه ‌بسته است؛ گفت: چرا دستت این ‌طور است؟ گفت: یا رسول اللّه! من با این دست كار می كنم. پیغمبر این دست را گرفت و بوسید و فرمود: «هذه ید لا تمسّه النار»؛ آتش، این دست را لمس نمی‌ كند. عمل صالح بالاتر از این؟!..... نفس كار ارزش دارد؛ غیر از اینكه «كار» وسیله‌ اعاشه و درآمد زندگی است؛ كه آن هم به جای خود مطلب مهم و عبادت دیگری است.» [2]

بنابراین برخلاف دیدگاه های مادی، که کارگر را تنها ابزار می دانند، اسلام کارگر را مجاهد فی سبیل الله می داند و برای کار و تلاش او علاوه بر پاداش مادی، ارزش الهی نیز قائل است و این وجه تمایز نظام جمهوری اسلامی از نظام های سکولار غربی و شرقی است که در کلام رهبر انقلاب اینگونه ترسیم شده است: «یک عده ‌ای در یک برهه‌ ای حکومتِ به اصطلاح کارگری تشکیل دادند ...؛ خیری از آنها به کارگر نرسید... در دنیای غرب هم بیمه‌ های کارگری، حمایت از کارگر، و چه و چه، عمدتاً برای این است که کارگر کار کند تا آن - به قول معروفِ امروز - «یک درصد» لذت ببرد و کامرانی کند. با کارگر ، صادق و روراست نیستند. اسلام با کارگر صادق است، روراست است، منطق دارد.» منطق هم اینگونه است که: «العلم یهتف بالعمل فان اجاب و الّا ارتحل؛ دانش، کار را صدا می زند؛ اگر کار پاسخ داد، دانش می ماند و توسعه پیدا می کند؛ اگر کار پاسخ نداد، دانش هم می رود. ببینید چه بیان زیبائی است. یعنی پیدایش دانش، پایداری دانش، پیشرفت دانش، وابسته‌ به کار است. اینها منطق است، اینها مبنای فکری است؛ اسلام اینجوری است. اسلام با قشر کارگر صادقانه برخورد می کند.» [3]

2- الزامات رونق در جامعه کارگری 

از آنچه گذشت چنین به دست می آید که به لحاظ تئوریک، در اندیشه اسلامی بهترین جایگاه برای قشر کارگر ترسیم شده است، با این حال حقیقت نشان می دهد در عمل کارگر از جایگاه اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی متناسب خود بهره مند نشده است. وجود نقصان ها و کاستی ها در قوانین کار و حقوق کارگران در کنار فشار تورمی و فقر که بیش از نیمی از دهک ‌های درآمدی کشور را تحت‌ تأثیر قرار داده است بر شدت این وضعیت افزوده است. خروج از این وضعیت و رونق در جامعه کارگری به عنوان بازوهای پیشرفت و توسعه کشور مستلزم راه کارهایی است که در بیان رهبری همواره مورد اشاره و تأکید قرار گرفته اند و لازم است در چهار سطح جامعه کارگری، کارفرمایان، دولت و مردم اجرایی شود. این راه کارها عبارتند از:

الف- ترویج فرهنگ کار

فرهنگ کار به عنوان شیوه زندگی، نقش بنیادی در ارتقای سطح پویایی جوامع دارد. بررسی ‌های کارشناسان مسائل اجتماعی ایران نشان می ‌دهد که فرهنگ کار در ایران مورد بی توجهی قرار گرفته است. این در حالی است که در اسلام کار و انجام صحیح آن مورد تأکید ویژه ای قرار گرفته است. رهبر فرزانه انقلاب دراینباره می گویند: «رَحِمَ اللهُ اِمرَأً عَمِلَ عَمَلاً فَاَتقَنَه؛ رحمت خدا بر آن آدمی که کاری را که انجام می دهد، محکم‌ کاری می کند؛ چه در کار صنعتی، چه در کار کشاورزی، چه در مسائل گوناگون کارگری؛ وقتی کار متقن و محکم ‌کاری شد، محصولْ تمیز از آب درمی ‌آید، محکم از آب درمی ‌آید. این هم نقش کارگر.» [4] در واقع کار در اندیشه اسلامی یک ارزش تلقی می ‌شود و زمانی که همه افراد جامعه در سطوح مختلف کار اینگونه درک و دریافت کنند، از طریق درست کار کردن به توسعه اقتصادی کشور کمک می‌کنند. حال چه کنیم تا فرهنگ کار در قشر کارگر تقویت شود. بخشی از آن بر عهده کارگر است و نقش کارگر همانطور که مقام معظم رهبری می فرمایند در این جریان عبارت است از احساس مسئولیت؛ «یعنی کارگر در آن کاری که به او محوّل است باید احساس مسئولیّت کند –همه ‌مان باید احساس مسئولیّت کنیم- و کاری را که به او سپرده شده است باید مسئولانه انجام بدهد؛ کیفیّت را باید افزایش بدهد.» [5] بخش دیگری از کار بر عهده متولیان فرهنگی کشور است: «متولّیان فرهنگی کشور در نکوهش بیکاری و کم‌ کاری و فرار از کار سخت، برای کار فرهنگی برنامه ‌ریزی کنند. آقاجان! کار سخت را باید قبول کرد. اگر کار سخت را ما به خودمان تحمیل نکنیم، قبول نکنیم، به جایی نمی رسیم؛ فقط دنبال کار آسان که نمی شود رفت؛ باید انسان کار سخت را قبول کند؛ در هر جایی که هست. آن کسانی که توانستند در صنعت، در فنّاوری، در مسائل علمی به اوج برسند، کارهای سخت را بر خودشان تحمیل کردند. این، فرهنگ‌ سازی لازم دارد. اینکه فقط دنبال کارهای آسان باشیم، کار پیش نمی رود.» [6]

ب- ایجاد امنیت شغلی

یکی از تکالیف دولت ها در برابر کارگران و به طور کلی در برابر هر نوع شغلی ایجاد امنیت شغلی است. چناچه مقررات و رویه هایی برای حفظ امنیت شغلی افراد در نظر گرفته نشود، هرکس مدام نگران از دست دادن شغل خود است و بیم از بیکاری خود مانع بروز خلاقیت و شکوفایی استعدادهای افراد می شود. افزون بر آن، این امر تلاشی دوباره برای یافتن شغلی جدید و همه هزینه های ناشی از آن را به دنبال خواهد داشت. در فضایی چنین مبهم و ناپایدار ، کارگران از آینده شغلی و تأمین زندگی خود و خانواده شان مطمئن نیستند و تنها به این می اندیشند که چگونه بیکار نشوند و از این رهگذر فرصتی برای مطالبه دیگر حقوق قانونی خود نیز نخواهند یافت. توجه به چنین دلایلی باعث شده در چارچوب حمایت از کارگران، حفظ امنیت شغلی آنها جایگاه ویژه ای بیابد. [7] چنانکه مقام معظم رهبری در همین رابطه می فرمایند: «یک مسئله مسئله‌ امنیّت شغلی کارگر است؛ اگر ذهن کارگر مشغول باشد که آیا فردا در این کارگاه خواهد بود یا نه، دستش به کار نمی رود؛ باید امنیّت شغلی به وجود بیاید...». [8]

یکی از مهم ترین راهکارها در اجرا و تحقق رهنمودهای رهبر انقلاب در خصوص برطرف کردن احساس ناامنی کارگران، اصلاح قوانین و مقررات ناظر بر روابط کار از جمله قانون کار کشور توسط دولت است. برای مثال در چند سال اخیر شاهد کاهش فعالیت بسیاری از کارخانه ها به دلایل اقتصادی و به تبع آن اخراج عده زیادی از کارگران بوده ایم. در قانون کار مصوب 1369 از مقرراتی درباره اخراج به دلایل اقتصادی نشانی نیست. با این حال در سال های بعد ضرورت وجود چنین مقرراتی پدیدار شد. در حال حاضر بند (ح) الحاقی به ماده 21 این وظیفه را بر عهده دارد. این بند که به موجب قانون رفع برخی موانع تولید و سرمایه گذاری مصوب 25/8/1387 تصویب گردید. «کاهش تولید و تغییرات ساختاری در اثر شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و لزوم تغییرات گسترده در فناوری مطابق با مفاد ماده 9 قانون تنظیم بخشی از مقررات تسهیل و نوسازی صنایع کشور» را یکی از راه های خاتمه قرارداد می داند. ماده پیش گفته نیز اعلام می دارد: «به منظور ارتقای سطح کیفی و بهره وری، نیروی انسانی شرکت های صنعتی با مشارکت تشکل کارگری و مدیریت هر شرکت مشخص می گردد. در صورت توافق طرفین در زمینه نیروی انسانی مورد نیاز و مازاد، نیروی مازاد با دریافت حداقل دو ماه آخر مزد و مزایا بابت هرسال سابقه کار در واحد یا به وجه دیگری که توافق شود، مطابق ضوابط بند الف ماده 7 قانون بیمه بیکاری مصوب 26/6/1369 تحت پوشش بیمه بیکاری قرار می گیرند.» بنابراین مطابق این مواد، کارفرما تنها در شرکتهای صنعتی و پس از مشورت با تشکل های کارگری می تواند نیروی مازاد خود را اخراج کند. مطابق قانون رفع برخی از موانع تولید، پایان کار می تواند به دلیل کاهش تولید و تغییرات ساختاری در اثر اوضاع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و یا تغییر در کاربرد فناوری باشد. در این مقررات بیان نشده است که باید این الزامات عینی، مشخص و دائمی باشند و کارفرما چاره ای جز اخراج کارگر نداشته باشد. بلکه تعیین تمام این معیارها بر عهده تشکل های کارگری گذاشته شده است؛ امری که در نبود تشکل های سازمان یافته و قدرتمند کارگری تا حد زیادی حقوق کارگران را به خطر می اندازد. [9]

در اینجا دولت از طریق تنظیم قوانین و مقررات ناظر بر روابط کار و نظارت بر اجرای این قوانین و ایجاد شرایط لازم برای همکاری دو عامل کارگر و کارفرما و رفع اختلافات حاصل در نتیجه عدم رعایت نظامات پیش بینی شده، نقش بسیار مهمی خواهد داشت. اما مشکلی هم وجود دارد، و آن این است که طی چند دهه گذشته، تحت شرایط و اوضاع و احوالی خاص، دولت در ایران به عنوان کافرمایی بزرگ، حدود 80 درصد اقتصاد را در کف خود داشته است و اتخاذ هرگونه تدابیری در جهت نظم بخشیدن به روابط کارگر و کارفرما، منافع دولت را نیر در بر می گرفته، لذا تدابیر و اقدامات انجام شده نتوانسته به نتیجه ای مطلوب برسد. اجرای سیاست های جدید ناظر بر اصل 44 قانون اساسی و تصمیم نظام جمهوری اسلامی بر واگذاری امور اجرایی و تصدی گری به بخش خصوصی و اکتفای دولت به امور حاکمیتی و نظارتی، در راستای حل این مشکل تدبیر شده است، که باید مراقب بود به درستی اجرا شود. رهبر فرزانه انقلاب با مقایسه اصل 44 با نماز شبی که ممکن است دام شیطان شود این مهم را متذکر می شوند: «سیاست های اصل 44 خیلی خوب است، خیلی لازم است و حتماً باید با گسترشِ تمام اجرا شود؛ اما مراقب باشند مثل آن نماز شبِ دام شیطان نشود. از اینجا هم ممکن است شیطان ها نفوذ کنند. بارها گفته ‌ام؛ آدم های سوء استفاده‌ چی، قانوندان های قانون‌شکن، کسانی که بلدند چه جوری سر مأمور و مسئول و رئیس و مرئوس و آدم کوچه و بازار را بپیچانند، برای اینکه به یک طعمه ‌ای دست پیدا کنند؛ اینها کارخانه را بخرند، بعد به بهانه ‌های گوناگون کارخانه را زمینگیر کنند، کارگرها را بیکار کنند؛ بعد از ماشین ‌آلات فرسوده همان کارخانه، پول فروشش را در بیاورند، از زمین آن کارخانه هم به میلیاردها وآلاف و اولوف برسند؛ از این کارها شده است، می شود؛ باید همه حواسشان جمع باشد.» [10]

ج-  حمایت از تولید داخلی و خیانت نکردن به کارگران

خرید و حمایت از تولیدات و محصولات ساخت داخل کشور در ابعاد بین المللی، ملی و محلی می تواند آثار مثبت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، فنی، قانونی، علمی و تحقیقاتی فراوانی را برجاگذارد. در این بین مهم ترین مسئولیت بر عهده مردم است. «مصرف‌کننده‌ باانصاف، مصرف‌کننده‌ باوجدان هم می تواند همین‌جور به تولید کشور کمک کند؛ دنبال اسم و رسم نروند، دنبال بِرَند نروند - این حرفی که حالا مرتّب تکرار می کنند: بِرَند، بِرَند - دنبال مارک نروند؛ دنبال مصلحت بروند. مصلحت کشور، مصرف تولید داخلی است، کمک به کارگر ایرانی است. بعضی‌ها هستند حتّی حاضرند به نفع کارگر هم شعار بدهند، رگ گردن را هم درشت کنند و شعار بدهند، امّا در عمل به کارگر ایرانی لگد بزنند. لگد زدن به کارگر ایرانی این است که انسان جنس مصنوع این کارگر را مورد استفاده قرار ندهد و برود مشابه این را از خارج بگیرد؛ گاهی هم به قیمت های گران‌تر!» [11]

3- همه باید قدردان جامعه کارگری باشند

«جامعه‌ کارگری کشور ما یک امتیاز دیگری دارد که در اغلب کشورها نیست - شاید در بعضی از جاهای دیگر هم بوده است، ما اطلاعی نداریم؛ اما در کشور خودمان این را به چشم دیدیم - و آن این است که جامعه‌ کارگری ما در امتحان بزرگ دوران انقلاب و دوران دفاع مقدس نشان داد که از بن دندان دارای وجدان دینی و وجدان ملی است؛ نشان داد که از بقیه‌ قشرهای کشور اگر جلوتر نیست - که به احتمال زیاد از بقیه جلوتر هم هست - لااقل در صفوف مقدم است. در دوران انقلاب، کارگرها نقش ایفاء کردند. بخصوص در دوران دفاع مقدس، کارگران از همه‌ نقاط کشور، به شیوه‌ های گوناگون به این آزمایش بزرگ ملت ایران پشتیبانی رساندند؛ جانشان را، تنشان را، کارشان را در خدمت دفاع مقدس قرار دادند و صدق و صفای خودشان را ثابت کردند.» [13] لذا شأن جامعه کارگری در کشورمان علاوه براینکه به عنوان یک کارگر در مزرعه، کارخانه، معدن و در هر نقطه ای که به کار تولیدی مشغول است و چرخ های پیشرفت و توسعه کشور را به حرکت درمی آورد، به عنوان یک مجاهد در حفظ اسلام و نظام اسلامی باید مورد احترام قرار گیرد.

پی نوشت ها:

[1] علی محمدیان و محمدحسن حائری، (1393)، تحلیل فقهی حقوق کارگر در جامعه اسلامی با رویکردی بر آرای امام خمینی (ره)، دوفصلنامه مدیریت شماره 2.

[2] بیانات در دیدار کارگران، 6/2/1395، بازیابی شده در تاریخ 8 اردیبهشت 1397 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3337

[3] بیانات در دیدار کارگران کارخانجات تولیدی داروپخش، 10/2/1391، بازیابی شده در تاریخ 8 اردیبهشت 1397 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=19516

[4] بیانات در دیدار جمعی از کارگران سراسر کشور، 9/2/1394، بازیابی شده در تاریخ 8 اردیبهشت 1397 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=29566

[5] بیانات در دیدار کارگران، 8/2/1395، بازیابی شده در تاریخ 8 اردیبهشت 1397 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=32920

[6] بیانات در دیدار جمعی از کارگران سراسر کشور، 9/2/1394، بازیابی شده در تاریخ 8 اردیبهشت 1397 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=29566

[7] آزاده السادات طاهری، (1393)، ارزیابی تطبیقی علل و تشریفات اخراج کارگر در موازین سازمان بین المللی کار و حقوق کار ایران، مطالعات حقوق تطبیقی، شماره 2.

[8] بیانات در دیدار کارگران، 8/2/1395، همان. 

[9] آزاده السادات طاهری، (1393)، ارزیابی تطبیقی علل و تشریفات اخراج کارگر در موازین سازمان بین المللی کار و حقوق کار ایران، همان.

[10] بیانات در دیدار کارگران نمونه سراسر کشور، 8/2/1389، بازیابی شده در تاریخ 8 اردیبهشت 1397 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=9275

[11] بیانات در دیدار جمعی از کارگران سراسر کشور، 9/2/1394، همان.

[12] بیانات در دیدار کارگران و کارآفرینان، 4/2/1387، بازیابی شده در تاریخ 8 اردیبهشت 1397 به آدرس:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3425