از مکانیسم ماشه تا شکایت به دیوان لاهه

شکایت جمهوری اسلامی ایران از اقدام دولت آمریکا در خروج از توافق هسته ای به دادگاه لاهه، از ابعاد مختلفی قابل تحلیل و بررسی است. این شکایت در حالی صورت گرفته است که به دلیل تعبیه "مکانیسم ماشه " در برجام و دیگر بندها و مفاد گنجانده شده در این توافق ، عملا امکان ارائه این شکایت به کمیسیون مشترک برجام وجود نداشت. شکایت ایران از ایالات متحده آمریکا به کمیسون مشترک برجام، در نهایت منجر به بازگشت خودکار تحریمهای چند جانبه شورای امنیت علیه کشورمان می شود. در بندهای ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد، این موضوع مورد توجه قرار گرفته است. بر این اساس، اگر یکی از اعضای دائمی شورای امنیت مخالف ادامه تعلیق تحریم ها (و اساسا مخالف برجام) باشد، می تواند با استفاده از حق وتوی خود، تحریم ها را علیه ایران باز گرداند.

در بند ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ آمده است: اگر یکی از دولت‌های طرف برجام در خصوص هر مساله‌ای که مصداق عدم پایبندی اساسی به برجام است، اعلامیه‌ای صادر کند، ادامه اجرای بند ۷ یعنی ادامه اجرای لغو قطعنامه‌های لغو شده، باید ظرف ۳۰ روز مجددا در شورای امنیت به رای گذارده شود.

در ادامه و در بند ۱۲ نیز تصریح شده است: اگر ظرف ۳۰ روز از اعلام رسمی دولت مزبور در خصوص نقض اساسی برجام، شورای امنیت نتواند به تصویب یک قطعنامه جدید مبنی بر ادامه لغو قطعنامه‌های قبلی برسد، آن‌گاه از روز سی و یکم تمام قطعنامه‌های قبلی مجددا جاری گردیده و اجرای آنها همان‌طور که قبل از صدور قطعنامه ۲۲۳۱ ساری و جاری بود، از سر گرفته می‌شود.

همان گونه که مشاهده می شود، در متن توافق هسته ای و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد، عملا ساز و کاری برای "شکایت ایران" نسبت به "عهد شکنی طرفهای مقابل " در نظر گرفته نشده است.

شکایت ایران به دادگاه لاهه

چندی پیش، محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان اعلام کرد : " ایران به دیوان دادگستری بین‌المللی شکایت کرد تا آمریکا را به دلیل اعمال مجدد غیرقانونی تحریم‌های یکجانبه پاسخگو کند. ایران در مواجهه با اهانت آمریکا به دیپلماسی و تعهدات قانونی، به حاکمیت قانون متعهد است. لازمست که با عادت نقض قوانین بین المللی توسط آمریکا مقابله شود."

اخیراً نیز رئیس دیوان دادگستری لاهه، درباره بازگشت تحریم‌های یک‌جانبه علیه ایران به مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا نامه داد تا از هرگونه "اقدام جدید"، اجتناب کرده و طوری رفتار کند که آثار تصمیمات آتی دیوان در مورد درخواست‌های ایران را خدشه دار نکند موضوع دادخواست ایران نیز به دادگاه لاهه مشخص است: اینکه آمریکا در برگرداندن تحریم‌های یکجانبه برخلاف تعهدات بین المللی امریکا در عهدنامه سال ۱۳۳۴ است.

به موجب این عهدنامه آمریکا متعهد شده بود با اتباع ایرانی رفتار منصفانه داشته باشد، و مانع از مراودات پولی و بانکی نشود.

همان گونه که مشاهده می شود، این شکایت عطف به "برجام" و سند توافق هسته ای و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد نیست. بلکه معطوف به تعهدی سابق از سوی دولت ایالات متحده آمریکا بوده است. بر این اساس دادگاه لاهه می تواند از دولت آمریکا بخواهد تا به عنوان یک "امر فوری"، وضع مجدد تحریمها علیه ایران را متوقف سازد. اما سوال اصلی اینجاست که آیا دولت ایالات متحده آمریکا نسبت به رای دادگاه لاهه که در بیست و هفتم ماه آگوست ( اوایل شهریور ماه )صادر می شود متعهد خواهد بود؟

رئیس دوان لاهه با توجه به فویتی که موضوع شکایت ایران از ایالات متحده آمریکا داشته است، (با استناد به ماده ۷۴ قواعد دیوان بین المللی دادگستری) اعلام کرده است:

"توجه دولت آمریکا را به این ضرورت جلب می‌کند که باید در زمینه مورد دعوا (بازگشت تحریم‌ها) طوری عمل کند که آرای آتی دیوان که بعد از جلسه ۲۷ اگوست صادر خواهد کرد، بلا اثر نشود."

تاکنون مایک پمپئو وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا و متعاقبا دیگر مقامات آمریکایی سخنی در خصوص نامه دادگاه لاهه به میان نیاورده اند. اگرچه ایران در دادخواست تقدیمی خود برای اثبات صلاحیت دیوان به پاراگراف 2 ماده 22 معاهده مودت 1955 ایران و آمریکا استناد کرده است اما نباید این حقیقت را نیز فراموش کرد که حتی در صورت الزام آور بودن رای دادگاه لاهه، امکان استنکاف دولت آمریکا از این موضوع کاملا وجود دارد. دولت آمریکا نه تنها در طول سالهای اخیر، بلکه در طول سالهای پس از جنگ جهانی دوم نشان داده است که ابایی از تقابل با نهادهای بین المللی(در صورتی که اقدامی مخالف واشنگتن صورت دهند) ندارد. در واقع اگر قرار بود آمریکا به تعهدات و قوانین بین المللی پایبند باشد، اینگونه برجام را زیر پا نمی گذاشت.