پسابرجام از 4 منظر فنی

اخیراً کمیته فرعی در امور امنیتی در کمیته نظارت و اصلاح دولت در مجلس نمایندگان آمریکا جلسه استماعی (نشست کارشناسی) را با حضور صاحب نظران مسائل ایران برگزار کرد. در این جلسه با عنوان "محافظت از آمریکا در برابر توافقی بد: پایان دادن به مشارکت آمریکا در توافق هسته ای با ایران" در حوزه های مختلف مربوط به توافق هسته ای به بحث و تبادل نظر پرداختند و همانطور که از نام جلسه پیداست، قریب به اتفاق اعضا (بجز تنها یک کارشناس) معتقد بودند اقدام آمریکا برای خروج از برجام درست بوده است. فضای کلی جلسه نشان می دهد موضوع خروج از برجام و تشدید فشارها علیه ایران در آمریکا –بخصوص در کنگره- حامیان و معتقدان بسیاری دارد. هرچند اغلب انتقادها سمت و سوی سیاسی داشته و کمتر به محتوای برجام برمی گردد. مسائل مطرح شده حاکی است آمریکایی ها انتظار داشته اند برجام بر سایر حوزه های رفتاری ایران نیز تاثیر بگذارد و به روندی تسلیمی منجر شود و شاید بتوان گفت از منظر آنان «روح برجام» چیزی جز این نبوده و برای آنان محقق نشده است.

مهم ترین مباحث مطرح شده در این نشست در بعد فنی را می توان اینگونه برشمرد؛

1- توافق یا معاهده؟

یکی از مباحث مهم و پرتکرار در این نشست آن بود که برجام از منظر قوانین آمریکا یک معاهده الزام اور نبود و به لحاظ قانونی ترامپ یا هر رئیس جمهور دیگری، ملزم به پایبندی به آن نیست. کنگره آمریکا –متشکل از سنا و مجلس نمایندگان- از قدرتی بسیار بالا در ساختار سیاسی آمریکا برخوردارند و به راحتی می توانند بر توافقات انجام شده میان دولت خود و سایر کشورها تاثییرات جدی بگذراند. با توجه به جو کاملاً ضدایرانی کنگره، متاسفانه تیم مذاکره کننده ایران توجه کافی به جایگاه و نقش مخرب احتمالی کنگره نداشته و در نتیجه راه برای عهدشکنی بدون هزینه کاخ سفید فراهم شده است.

2- بازرسی تا کجا؟

به دنبال خروج آمریکا از برجام، نگرانی های آنان درباره روند برنامه هسته ای ایران نیز افزایش یافته است. هرچند این نگرانی را می توان در دو سطح ارزیابی کرد؛ جنبه ای از آن صرفاً تبلیغاتی و سیاسی به منظور ایجاد پوشش برای چرایی خروج از برجام است. در این سطح ادعا می شود ایران به اندازه کافی تحت نظارت نبوده و یا از توافق تخطی کرده و باید نظارت بر آن را افزایش داد. اما جنبه دوم بعد فنی دارد و ناظر به واکنش های احتمالی ایران است. آمریکایی ها از این منظر دچار هراس جدی هستند و یکی از راه های مقابله را افزایش نظارت می دانند. برجسته کردن بخش T توافق و اصرار بر بازرسی از مراکز نظامی در این چارچوب است. آمریکایی ها روی اروپا در این مورد حساب ویژه ای باز کرده اند.

یک سوال راهبردی مطرح در این بخش آن است که عمق و گستره دسترسی، دامنه جغرافیایی و زمانی این بازرسی ها تا کجا باید باشد تا بهانه را از طرف مقابل سلب کند. دقت در طرز فکر آمریکایی ها نشان می دهد این موضوع هیچ حد یقفی ندارد و حتی چنانچه فرض کنیم بازرسان طی یک دوره معین کل خاک ایران را زیر و رو کرده و به مدرکی دست نیابند، باعث رفع اتهامات ادعایی علیه ایران نخواهد شد. چرا که از نظر امریکایی ها ایران ممکن است برخی از فعالیت های خود را در کشوری ثالث –مانند کره شمالی- انجام داده باشد یا دهد!

3- پرونده PMD باز یا بسته؟

آمریکایی ها علاقه فراوانی برای مانور دادن روی اسناد ادعایی نتانیاهو درباره فعالیت های هسته ای ایران دارند. آنان با استناد به همین اسناد ادعایی ایران را به تلاش برای دستیابی به سلاح اتمی متهم می کنند. این موضوع نشان می دهد برخلاف ادعای دولتمردان کشورمان، پرونده مطلاعات ادعایی هرگز بسته نشده و طرف مقابل هرگاه اراده کند دوباره آن را روی میز می گذارد.

4- پاسخ به 4 انتقاد از برجام

جیم والش عضو ارشد موسسه مطالعات امنیتی ماساچوست تنها کارشناس موافق برجام در این جلسه بود. وی در بخش اصلی سخنان خود 4 نقد مخالفان برجام را ذکر کرده و با ذکر دلایل و ازائه شواهد آنها را رد می کند. این انتقادات عبارتند از: 1) ایران به توافق پایبند نیست، 2) مفاد به اصطلاح "انقضای برجام "یک نقص مهلک است، 3) آژانس بین المللی انرژی هسته ای فاقد قدرت کافی یا اراده کافی برای انجام رژیم راستی آزمایی لازم است و 4) برجام صرفاً یک توافق است نه یک معاهده.

مشروح مباحث فنی مطرح شده در این نشست عبارتند از:

1- توافقی که معاهده نبود

- وزارت امور خارجه دولت قبلی در نامه ای به مایک پمپئو عضو سابق کنگره اذعان کرد که برجام یک پیمان نیست بلکه یک موافقت نامه اجرایی است و یک سند امضا شده محسوب نمی شود. برجام منعکس کننده یک تعهد سیاسی میان ایران و گروه پنج به اضافه یک و اتحادیه اروپاست. این توافق هرگز به عنوان یک پیمان الزام آور به تصویب نرسید زیرا اکثریت اعضای کنگره از هر دو حزب، از جمله سناتور چاک شومر و اعضای ارشد کمیته امور خارجی مجلس نمایندگان و کمیته روابط خارجی مجلس سنا از حزب دموکرات با آن مخالف بودند. توافق هسته ای ایران عملا یک تعهد غیرالزام آور میان رئیس جمهور اوباما و آیت الله خامنه ای بود که هیچ تعهدی برای رئیس جمهور بعدی آمریکا تعیین نمی کرد.

- این "توافق "، همانطور که رئیس جمهور اوباما تشریح کرد، یک پیمان نبود. این حتی یک موافقت نامه اجرایی نبود. این فقط یک تعهد سیاسی بود. از منظر حقوقی، برجام الزام آور نبود و در هر زمانی مشمول تغییر می شد.

- بر اساس قطعنامه 2231 شورای امنیت ، که به برجام ارجاع می داد، آمریکا از لحاظ حقوقی ملزم نبود تحریم های ایران را لغو کند.

- از جان کری وزیر امور خارجه وقت آمریکا در اواخر ژوئیه 2015 در جلسه استماع کمیته امور خارجی مجلس نمایندگان سوال شد چرا درباره برجام در قالب یک پیمان که برای تصویب به سنا داده شود، مذاکره نشد. پاسخ او این بود: "من چند سالی را صرف این کردم که پیمان های بسیاری را از طریق سنای آمریکا به دست آورم، و این از لحاظ فیزیکی غیرممکن شده است.

- در مارس 2015 ، 47 سناتور آمریکا در نامه ای سرگشاده به رهبران ایران نوشتند: ما هرگونه توافق در خصوص برنامه هسته ای تسلیحاتی شما را که به تصویب کنگره نرسد چیزی بیش از یک موافقت نامه اجرایی میان رئیس جمهور اوباما و آیت الله خامنه ای تلقی نخواهیم کرد. رئیس جمهور بعدی می تواند این موافقت نامه اجرایی را با حرکت یک قلم باطل کند و کنگره های آینده می توانند شرایط توافق را در هر زمان تغییر دهند.

2- تلاش برای افزایش نظارت

- اطلاعات جدید ضرورت افزایش بازرسی های آژانس بین المللی انرژی اتمی در ایران را دوچندان می کند، حتی با وجود اینکه برجام رو به افول است. ایران همچنان عضو معاهده منع تکثیر سلاح های هسته ای است و توافق نامه جامع پادمانی این کشور تهران را ملزم به همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی برای تعیین اینکه برنامه اش صرفاً صلح آمیز است یا خیر می کند. ایران دارای یک الزام قانونی است که به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی امکان دسترسی به مواد، تجهیزات، اسناد و پرسنل حاضر در سایت ها را فراهم کند تا مسائل اساسی درباره ابعاد نظامی فعالیت های هسته ای گذشته اش حل و فصل شود. اگر ایران از انجام این کار سر باز زند آنگاه الزامات پادمانی را نقض کرده است. همان طور که پیشتر گفته شد، آژانس بین المللی انرژی اتمی ظاهراً مصمم تر شده تا ناتوانی خود در انجام بازرسی از سایت های نظامی را بهبود بخشد.

- باید انتظار داشته باشیم گروه E3 نقش مهمی در تضمین افزایش بازرسی ها در ایران بر اساس برجام ایفا کنند. حفظ برجام نباید به بهانه ای تبدیل شود که به ایران اجازه دهد از پایبندی خود دست بکشد و به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی اجازه دسترسی به سایت های نظامی یا اجرای مؤثر بخش T برجام را ندهد.

- اطلاعات جدید عبارتند از: تعداد و حجم (کیلو تُن) سلاح های هسته ای که ایران به دنبال آن بوده است، مکان سایت های آزمایش سلاح های هسته ای برنامه ریزی شده، سایر سایت ها و فعالیت های مرتبط با سلاح های هسته ای، کار متالوژی صورت گرفته روی اورانیوم، فعالیت های غنی سازی اورانیوم در سطح نظامی، تجهیزات اضافی که ایران باید بر اساس بخش T برجام آنها را امروز اعلام کند، اطلاعات درباره محاسبات، و شبیه سازی هایی که به صورت ویدیو وجود دارد. این اطلاعات جدید قطعات گمشده کلیدی زیادی از معمای برنامه تسلیحات هسته ای گذشته و احتمالاً کنونی ایران را به دست می دهد.

- سوال اینجا مطرح می شود آیا کره شمالی فضایی را در اختیار دانشمندان ایرانی نمی گذارد که اگر در ایران می بود بازرسان باید از آنجا دیدن می کردند. در یک چنین سناریویی برجام هیچ گونه بازرسی و تایید تعهدات را فراهم نمی آورد.

3- پرونده PMD باز یا بسته؟

- اطلاعات جدیدی که از آرشیو هسته ای ایران به دست آمده است بیانگر آن است که آژانس بین المللی انرژی اتمی باید تلاش های خود برای دستیابی به عمق فعالیت های نظامی هسته ای گذشته ایران را دوچندان کند و شرح کاملی از آنها ارائه دهد تا این اطمینان حاصل شود که تلاش های ایران برای دستیابی به سلاح هسته ای متوقف شده است. آژانس بین المللی انرژی اتمی می تواند با شناسایی سایت ها و افراد بیشتر خواستار دسترسی بیشتر در ایران شود؛ این بار آژانس بین المللی انرژی اتمی توجیه بهتری برای درخواست خود دارد. اگر ایران از این کار سر باز بزند، آنگاه تعهدات پادمانی خود و همچنین برجام را نقض کرده است.

4- پاسخ به 4 انتقاد از برجام

جیم والش عضو ارشد موسسه مطالعات امنیتی ماساچوست (تنها موافق برجام در این جلسه):

اخیراً، با تصمیم دولت مبنی بر خروج از برجام و ضرورت دفاع از این اقدامش در برابر انتقادات گسترده، چند مورد از ادعاهای مربوط به تکثیر بار دیگر مطرح شده است. این انتقادات عبارتند از: 1) ایران به توافق پایبند نیست، 2) مفاد به اصطلاح "انقضای برجام "یک نقص مهلک است، 3) آژانس بین المللی انرژی هسته ای فاقد قدرت کافی یا اراده کافی برای انجام رژیم راستی آزمایی لازم است و 4) برجام صرفاً یک توافق است نه یک معاهده.

اجازه دهید بر بررسی هر یک از این ادعاها بپردازیم:

بحث پایبندی

اجماع کلی وجود دارد که ایران به برجام پایبند است. مقامات وزارت دفاع، وزارت امور خارجه و جامعه اطلاعاتی آمریکا در جلسات استماع خود در کنگره آمریکا اعلام کردند که ایران به تعهدات هسته ای خود بر اساس برجام پایبند است. در واقع، دولت بر اساس قانون متعهد است بر اساس "قانون بازنگری در توافق هسته ای ایران مصوب 2015 "در مورد پایبندی ایران به توافق هسته ای به کنگره گزارش دهد. در ماه آوریل امسال، یک ماه قبل از تصمیم رئیس جمهور، وزارت امور خارجه آمریکا اعلام کرد: "... در سه مورد در طول دوره گزارش، وزیر امور خارجه به کنگره تأیید کرد که: ایران به طور شفاف، به شکل قابل راستی آزمایی و به طور کامل برجام را اجرا می کند؛ ایران نقض فاحشی در مورد برجام انجام نداده است؛ ایران هیچ اقدامی در طول دوره گزارش از جمله فعالیت های مخفیانه انجام نداده است ... این یافته با ده ها گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد برنامه هسته ای ایران و همچنین با ارزیابی های انگلیس، فرانسه و آلمان مطابقت دارد. ایهود باراک نخست وزیر سابق اسرائیل تأکید دارد که ایران به شکل کامل نظام مند به توافق پایبند بوده است.

برخی از منتقدان با استناد به نشست خبری و ادعای بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل در ماه مه 2018 – چند روز قبل از اعلام تصمیم ترامپ – می گویند که آرشیو اسناد هسته ای ایران ثابت می کند که ایران دروغ گفته است. دَنی یاتوم، رئیس سابق موساد گفت: "هیچ دود جدیدی از تفنگ بیرون نمی آید. سال ها قبل دود از تفنگ بیرون آمد. این اطلاعات زمانی از دود تفنگ حکایت داشته و امروز بی ربط هستند. "ژنرال گیلاد، رئیس سابق بخش تحقیقات اطلاعات ارتش اسرائیل خاطرنشان کرد که اطلاعات به دست آمده در واقع ثابت نمی کند که ایران برجام را نقض کرده است. باراک گفت: "... این یک دستاورد اطلاعاتی قابل توجه است ... و مطالب زیادی وجود داشت، اما چیز جدیدی وجود نداشت. چیز مهمی در مورد آنچه که ایرانی ها انجام دادند و آنچه که انجام ندادند و سرویس های اطلاعاتی از آن بی خبر بودند وجود نداشت. هیچ چیز جدیدی وجود نداشت. شایان ذکر است که اسرائیل به واشنگتن در مورد آرشیو اطلاعات در ماه ژانویه خبر داده بود. با وجود این هیچ تغییری در ارزیابی های آمریکا در مورد پایبندی ایران وجود نداشت.

مفاد مربوط به انقضای برجام

بسیاری از توافقنامه های کنترل تسلیحات و منع تکثیر هسته ای پس از یک دوره مشخص منقضی می شوند و اگر توسط امضاکنندگان تمدید نشوند از بین می روند، مثلاً معاهده استارت جدید میان آمریکا و روسیه و نسخه اولیه معاهده "ان پی تی ". برجام در آینده به پایان نمی رسید هرچند که برخی از مفاد آن به مرور زمان از بین می روند. با وجود این، تعهدات ایران و برخی از اقدامات این کشور منجر به تعهدات همیشگی خواهد شد. ایران متعهد شده است برای همیشه از خیر سلاح هسته ای بگذرد. پروتکل الحاقی نیز پابرجاست. ایران قلب رآکتور آب سنگین اراک را از بین برد و در نتیجه در آینده باید رآکتور جدیدی بسازد – و این کار بزرگ و محسوسی است که چندین سال زمان می برد.

اما نکته اساسی تر این است که استدلال مربوط به بندهای انقضای برجام بی معناست. این استدلال می گوید در پایان ده یا پانزده سال، محدودیت های مهم رفتار ایران برداشته خواهد شد و زمانی که این اتفاق بیفتد رویدادهای تلخی رخ می دهد. بنابراین حال با این تصمیم رئیس جمهور ما به نقطه ای رسیده ایم که به جای 15 سال، "فوراً "این اتفاق خواهد افتاد.تصور کنید که من نزد پزشک رفته ام و به او می گویم یک بیماری دارم که جانم را تهدید می کند. پزشک به من می گوید: "من قرصی دارم که می تواند جان شما را به مدت 15 سال نجات دهد، اما از آنجا که این همیشگی نیست، من قصد ندارم آن را به شما بدهم. "شما از نزد چنین پزشکی فوراً خارج می شوید.

دسترسی و راستی آزمایی شدید

برخی گفته اند که آژانس بین المللی انرژی اتمی فاقد توانایی یا اراده برای انجام بازرسی هاست. همانطور که مونیز وزیر سابق انرژی می گوید برجام "سخت ترین رژیم بازرسی در دنیا "را در اختیار ما قرار داده و "این توافق چیزی است که به بازرسان بین المللی ابزارهای لازم برای رفتن به هر جایی در ایران را می دهد. "خود آژانس بین المللی انرژی اتمی – برخلاف ادعاهای منتقدان توافق – گزارش داده است که بازرسی ها را بر اساس پروتکل الحاقی انجام داده است. بر اساس گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، "آژانس بین المللی انرژی اتمی ... دسترسی های محکمی بر اساس پروتکل الحاقی به تمامی سایت ها و اماکنی که بازدید از آنها ضروری بوده داشته است ... . "به علاوه، پروتکل الحاقی به آژانس بین المللی انرژی اتمی این اختیار را می دهد که به سایت های نظامی نیز سر بزند، البته اگر به این باور رسیده باشد که مواد یا فعالیت های ممنوع در آن سایت ها وجود دارد. آنچه که مجاز نیست بازدیدهای اکتشافی به دستور و میل دولت عضو است.

آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارش خود می گوید به همه سایت ها دسترسی داشته است، اما ایران باید "همکاری به موقع تر و فعالانه تری "داشته باشد. این موضوع بیانگر ارزش و کارآمدی راستی آزمایی های آژانس بین المللی انرژی اتمی است. اگر آژانس بین المللی انرژی اتمی دسترسی خود به تأسیسات تولید سانتریفیوژ را از دست بدهد یا سایر مفاد مرتبط با برجام و نه تعهدات کلی پادمانی یا مسئولیت های الزام آور بر اساس پروتکل الحاقی رعایت نشوند، آنگاه دنیا کمتر در مورد برنامه هسته ای ایران مطلع خواهد شد. به علاوه، دشوار خواهد بود به طور علنی از ایران بخواهیم در مورد رفتارش یا حتی تعارضاتش در شرح ماجرا توضیح دهد.

برجام صرفاً یک توافقنامه است و نه یک معاهده

این دیدگاه که برجام صرفاً یک توافقنامه است و در نتیجه حائز اهمیت نیست دیدگاهی غلط و فاقد منطق است. برجام یک توافقنامه چندجانبه میان دولت های مستقل است؛ برجام همچنین تحت حمایت قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل قرار دارد و در نتیجه تحت پوشش قوانین بین المللی است. به طور یقین، این دیدگاه انگلیس، فرانسه، آلمان و سایر طرف های توافق هسته ای ایران و همچنین سایر کشورهای عضو سازمان ملل است.

به علاوه، این دیدگاه که یک توافق یک معاهده نیست و در نتیجه مهم یا موثر نیست دیدگاهی فاقد اعتبار است. دولت آمریکا دهه هاست که از چنین توافقنامه هایی برای حل تمامی انواع مشکلات استفاده کرده است. برای مثال، در حوزه منع تکثیر، "ابتکار امنیت تکثیر" (پی اس آی) به طور داوطلبانه به عنوان یک توافقنامه چندجانبه به دست آمد.

پیامدهای منفی نقض توافق برای امنیت ملی آمریکا و جایگاه آمریکا در دنیا

الف) این تصمیم، تصمیمی سنجیده نبود و هیچ راهبردی در اختیار آمریکا قرار نمی دهد و آمریکا را برای آنچه که بعداً اتفاق می افتد آماده نمی کند.

ب) لغو برجام خطر تکثیر هسته ای در خاورمیانه را افزایش می دهد

ج) افزایش خطر جنگ

د) تضعیف ائتلاف با اروپایی ها