دمشق و بغداد؛ فرصت های اقتصادی بزرگ و مغفول

پایگاه بصیرت

سفر اخیر دکتر روحانی رئیس جمهور کشورمان به عراق بازتاب ها و پیام های مهمی به دنبال داشته است. این سفر دستاوردهای زیادی نیز برای ایران به همراه داشت. اما نکته مهم این است که ایران در عراق و سوریه به عنوان دو کشور دوست هنوز نتوانسته است از پتانسیل های خود استفاده کند. در این مطلب ضمن بررسی سفر روحانی و دستاوردهای آن به وضعیت سرمایه گذاری ایران در این دو کشور نیز خواهیم پرداخت.
دستاوردهای سفر روحانی
-امضای توافق نامه‌های تجاری و اقتصادی ایران و عراق: در دیدار مقامات ارشد ایرانی و عراقی با حضور رئیس جمهوری اسلامی ایران و نخست‌وزیر عراق ۵ سند و یادداشت تفاهم همکاری مشترک میان مقام‌های عالی‌رتبه دو کشور به امضاء رسید.
-رایگان شدن روادید میان ایران و عراق: روز دوشنبه، 20 اسفند ماه 1397 و همزمان با اولین روز حضور حسن روحانی رئیس جمهور ایران در عراق توافقی بین دو طرف مبنی بر رایگان شدن روادید عراق و ایران برای اتباع دو کشور از نیمه فروردین ماه 1398 به امضا رسید. از سوی دیگر حسن روحانی در نشست خبری مشترک به همراه عادل عبدالمهدی گفت، ایران اعلام می‌کند که برای ویزا مبلغی را دریافت نمی‌کند و طرف عراقی هم اعلام می‌کند که مبلغی را دریافت نخواهد کرد.
-نهایی شدن اجرای معاهده الجزایر: اما نقطه عطف سفر روحانی، نهایی شدن اجرای معاهده الجزایر بود. به نوشته پرویز اسماعیلی، معاون ارتباطات و اطلاع‌رسانی دفتر رییس جمهوری از بغداد، دو طرف بیانیه مشترکی امضا کردند که به موجب آن تاکید می کنند: «هر دو کشور عزم راسخی برای اجرای قرارداد 1975 الجزایر، پروتکل های ضمیمه و موافقتنامه های تکمیلی دارند. همچنین عملیات مشترک لایروبی «شط العرب» با هدف بازگرداندن کانال اصلی قابل کشتیرانی (تالوگ) وفق پیمان 1975 را آغاز می کنند.» این توافق بزرگی است که می تواند تاثیر به سزایی در گسترش روابط دو کشور بگذارد و در عین حال تضمینی برای آینده معاهده الجزایر باشد. شاید بتوان گفت این توافق نامه مهمترین دستاوردی است که دولت روحانی در سفر به عراق به آن رسید. دولت عراق برای امضای این توافقنامه به شدت تحت فشار بود و به ویژه جریان های نزدیک به حزب بعث جریان رسانه ای شدیدی را علیه دولت به راه انداختند. اختلافات دو طرف جزئی بود اما با وجود جزئی بودن حساسیت برانگیز بود، برای همین مذاکرات پیچیده شد. در نهایت این توافق میان دو طرف به امضا رسید. امنیت منطقه ای فراگیر، ارتباطات ریلی، لایروبی رود مرزی پس از ۴۳ سال، منطقه صنعتی مشترک که (انتظار می رود پنج منطقه صنعتی مشترک تشکیل شود)، همکاری در زمینه انرژی (که قرار است حجم صادارات گاز و برق ایران به عراق افزایش یابد)، رساندن مبادلات تجاری به ۲۰ میلیارد دلار (که البته هنوز ابعاد آن مشخص نیست) و موافقتنامه تعرفه ترجیحی که می تواند امتیاز ویژه ای برای کالاهای ایرانی در بازار متنوع و رقابتی عراق محسوب شود از جمله دیگر دستاوردهای سفر روحانی بود.
وضعیت سرمایه گذاری ایران در عراق و سوریه
نکته مهم این است که سوریه و عراق به عنوان دو کشوری که ایران در نبرد با تروریست ها به آن ها کمک کرده است همچنان بازار اصلی صادرات ما به شمار نمی روند و این یک ضعف در دیپلماسی اقتصادی کشور است. با توجه به شرایط تحریمی ایران، بازارهای سوریه و عراق می توانند به عنوان منبع بسیار مهمی برای دور زدن و بی اثر کردن تحریم ها به شمار رود. نگاهی به وضعیت صادرات ایران و سرمایه گذاری تهران در این دو کشور به خوبی ضعف و کوتاهی ها در این زمینه را نشان می دهد.
بررسی‌های آماری نشان می‌دهد برای بازسازی دو کشور عراق و سوریه به حدود ۵۰۰ میلیارد دلار (۱۰۰ میلیارد دلار برای عراق و ۳۸۸ تا ۴۰۰ میلیارد دلار برای بازسازی سوریه) سرمایه‌گذاری نیاز است. مشخص است که این رقم بسیار چشمگیر بوده که با خود حجم قابل‌توجهی از بازار کالایی (از سیمان و گچ و در و پنجره گرفته تا ماشین‌آلات بسیار پیچیده و...) را در این کشور‌ها ایجاد خواهد کرد. با این حال بررسی‌های آماری نشان می‌دهد سهم ایران از نیاز فعلی بازار کالایی سوریه حدود سه درصد و در عراق نیز با شرایط بهتری حدود ۱۳ درصد است. کل صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران در سال ۱۳۹۶ حدود یک‌میلیارد دلار است که این رقم به احتمال قوی فقط حدود دو درصد از خدمات فنی و مهندسی مورد نیاز در دو کشور عراق و سوریه را شامل می‌شود. بررسی آمار‌های جهانی نشان می‌دهد سوریه در سال ۲۰۱۷ میلادی در مجموع ۵.۶ میلیارد دلار کالا از کشور‌های مختلف و عمدتا از سطح منطقه وارد کرده است که در این بین ترکیه با صادرات ۱.۳ میلیارد دلار در رتبه اول، چین با صادرات ۱.۱ میلیارد دلار در رتبه دوم، امارات با صادرات ۹۶۸ میلیون دلار در رتبه سوم، مصر با صادرات ۲۳۵ میلیون دلار در رتبه چهارم، لبنان با صادرات ۲۳۳ میلیون دلار در رتبه پنجم، کره‌جنوبی با صادرات ۲۱۶ میلیون دلار در رتبه ششم، روسیه با صادرات ۱۸۷ میلیون دلار در رتبه هفتم و ایران با صادرات ۱۷۲ میلیون دلار (آمار سال ۱۳۹۶ گمرک ایران) در رتبه هشتم قرار دارند. بر این اساس، داده‌های آماری نشان می‌دهد سه کشور ترکیه، چین و امارات حدود ۶۱ درصد از کالا‌های موردنیاز بازار ۵.۶ میلیارد دلاری سوریه را تامین می‌کنند و سهم ایران نیز از این بازار، حدود سه درصد است. همچنین بررسی‌های آماری نشان می‌دهد میزان صادرات ایران به سوریه از ۵۱۶ میلیون دلار در سال ۱۳۸۹ به ۱۷۲ میلیون دلار در سال ۹۶ و ۱۱۷ میلیون دلار در ۹ ماهه سال ۹۷ رسیده است که حاکی از کاهش ۶۶ درصدی (با آمار سال ۹۶) دارد.
در همین راستا آمار‌های جهانی  نشان می‌دهد عراق در سال ۲۰۱۷ حدود ۵۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار انواع کالا از کشور‌های مختلف وارد کرده است که ترکیه با صادرات بیش از ۹ میلیارد دلار در رتبه اول، چین با صادرات ۸.۳ میلیارد دلار در رتبه دوم، ایران با صادرات ۶.۴ میلیارد دلار در رتبه سوم، کره‌جنوبی با صادرات ۱.۵ میلیارد دلار در رتبه چهارم و روسیه با صادرات ۱.۴ میلیارد دلار در رتبه پنجم قرار دارند. همچنین در سال ۹۷ روند صادرات کالا‌های ایرانی به بازار عراق از رشد قابل‌توجهی برخوردار بوده، به‌طوری‌که در ۹ ماهه سال جاری این میزان به ۶.۹ میلیارد دلار رسیده است که حاکی از افزایش حدود نیم‌میلیارد دلاری (۵۰۳ میلیون دلار) نسبت به ۱۲ ماهه سال ۹۶ است. براین اساس، اگر در سال ۲۰۱۸ میلادی نیز رقم واردات عراق از جهان همان ۵۱ میلیارد دلار در نظر گرفته شود، صادرات ۶.۹ میلیارد دلاری ایران در ۹ ماهه سال جاری حدود ۱۳ درصد از نیاز بازار کالایی عراق را تامین می‌کند. ایران می تواند در دو کشور سوریه و عراق صادرات و سرمایه گذاری های خود را بسیار افزایش دهد. در واقع امارهای موجود در مورد سرمایه گذاری ایران در این دو کشور به ویژه در مورد سوریه نزدیک به صفر است و رقم ناچیزی به شمار می رود.
نتیجه
عراق و سوریه در مرحله بازسازی قراردارند و به 500 میلیارد دلار سرمایه نیازمند هستند.  هر دو کشور نیز از ایران درخواست مشارکت در این زمینه را داشته اند. حتی در دیدار مقام رهبری و  بشار اسد نیز این درخواست از جانب رئیس جمهور سوریه به ایران داده شد. اما عملکرد ایران در این زمینه با ظرفیت ها و پتانسیل ها همخوانی نداشته است. در واقع دستاوردهای سفر روحانی به عراق نشان دهنده این است که باید در سال های گذشته از این دست سفرها انجام می شد تا ایران بتواند از مزایای بیشتری در این زمینه بهره مند می شد. اما اقدام اخیر دکتر روحانی می تواند به عنوان یک گام اولیه خوب و مناسب به شمار رود که باید در مورد سوریه نیز  تکرار شود. چرا که بررسی رفتار کشورهای متجاوز به سوریه و حامی تروریست ها نشان دهنده این است که عربستان و امارات در کنار ترکیه و آمریکا به عنوان حامیان اصلی داعش و دیگر گروه های تروریستی سعی دارند توطئه های خود را پس از شکست در مرحله نظامی و میدانی از طریق بازسازی و اقتصادی در سوریه پیگیری کنند. به همین دلیل ایران باید در درجه اول با هدف ممانعت از موفقیت توطئه جدید در عراق و سوریه به تقویت حضور اقتصادی خود اقدام کند و در درجه دوم سرمایه گذاری ایران  در این دو کشور به عنوان اقدامی مفید در زمینه مقابله با تحریم ها به شمار می رود.