اولویت یا پرستیژ؟

پیشینه طرح

سابقه این کار به دوره اول دولت احمدی‌نژاد بر می‎گردد. در آن زمان تمام کارشناسان اقتصادی از جریان‎های گوناگون نشست‎های متعددی داشتند. در این نشست‌ها پس از چند ماه تحلیل‌های گروهی جمع‌بندی‌ای برای تغییرات ساختاری در اقتصاد ایران صورت گرفت. در این جمع‌بندی هفت نظام اقتصادی ایران که باید حتماً متحول شوند بر شمرده شد؛ نظام یارانه‎ها که تا حدودی پیش رفت، نظام اصلاح بانک‌ها که در مرحله بررسی و اجراست، نظام اصلاح پول ملی که بحث امروز است، نظام بهره‎وری، نظام گمرکات، نظام توزیع و نظام مالیات که هر یک در مرحله‌ای از اجرایی شدن هستند.
سرعت عمل کارگروه‎ها پس از مطالعات شتاب گرفت و نظام یارانه‌ها، گمرکات و مالیات تا حد زیادی اصلاح شد؛ اما هنگام اجرا در بحث اصلاح پول ملی انحرافی به وجود آمد. در آن دوران که آقای مشایی با نگاه جریان انحرافی در دولت حضور داشت، سایتی را راه‎اندازی کرد تا صاحبنظران اقتصادی نام پول ملی را تغییر داده و پیشنهاد اسم بدهند؛ البته کار جهت‌دار بود. آرای کارشناسان اقتصادی‎ آنجا جمع می‎شد. بر اساس این افرادی که حداقل کارشناسی‌ ارشد اقتصاد یا چند رشته دیگر داشتند، در این سایت نظر می‎دادند؛ اما کار جهت داده شده بود و اسم‎هایی انتخاب شد که به نوعی باستان‌گرایی و خروجی مکتب فکری آقای مشایی و همفکران حلقه انحراف بود. وقتی احساس شد در این ماجرا به نوعی انحراف ایجاد شده و می‎تواند مبدأ اختلافات قومی هم شود، در آن زمان مقامات ارشد جلوی این کار را گرفتند. تا امروز هم چند مرتبه درباره این موضوع در دولت‌های گوناگون بحث شد تا اینکه نهم مرداد جنبه جدی به خود گرفت.

هدف دولت

آنچه سبب شد دولت ایران به سمت اصلاح پول ملی برود، پرستیژ یا به نوعی وجهه و اعتبار پول ملی است. پرستیژ بحث امنیت ملی است. پول ملی به نوعی با این اوصاف آسیب دیده است؛ به ویژه ‎در برابر پول کشورهای عربی همسایه جنوبی که یک نمونه آن کویت است. نرخ برابری دینار کویت با ریال الآن ۵۸۰ هزار برابر است و اکنون یک دینار کویت ۵۸ هزار تومان امروز است. یک ایرانی کارمند بانک کویت می‎گفت که با پنج هزار دینار کویت آمده ایران و هر نوع تفریح ممکن و گردشگری هم در ایران داشته است. حجم بسیار زیادی سوغاتی مثلاً ۶۰ کیلو پسته و زعفران و… خریده و به کویت بازگشته؛ در حالی که بخش قابل توجهی از پولش باقی مانده است؛ هزینه معمولی سوار شدن به تاکسی در کویت ۵ دینار است؛ اما به قیمت ایران هواپیما شش دینار است. تفاوت این دو سفر در دو کشور وضعیت را به خوبی مشخص می‎کند.

محاسن

۱ـ صرفه‌جویی در چاپ و هزینه اسکناس: از آنجا که پول ملی ایران زیاد صفر دارد و ارزشش کم است نگهداری آن هم ضعیف است. براساس آمار رسمی سال ۱۳۹۶ حدود یک میلیارد قطعه اسکناس از رده خارج را امحا کرده‎ایم. به طور متوسط امحای اسکناس در سال‌های اخیر بین ۸۰۰ میلیون تا یک میلیارد قطعه شده است که هزینه سنگینی به کشور وارد می‎کند. الآن اگر پول ملی اصلاح شود، یک اتفاق خواهد افتاد. در حال حاضر، میانگین اسکناس ما بین ۱۱۲ تا ۱۲۰ قطعه متوسط برای هر فرد است. چک پول بخشی از این مشکل را کم کرده؛ وگرنه از ۱۳۰ قطعه هم برای هر فرد رد می‎شد؛ اما در دنیا میانگین ۱۰ تا ۱۲ قطعه برایهر فرد است.
کاغذ پول کاغذ امنیتی خاص و گرانی است که در شرایط تحریم عمده آن با هزار مشکل وارد کشور می‎شود. هزینه برای چاپ خاص پول هم صرف می‎شود؛ اما نگهداری آن خیلی ضعیف است. در واقع تفاوت میان نگهداری چک پول با اسکناس‎های ارزش پایین در ذهن مردم سبب می‌شود استهلاک اسکناس‎های کم ارزش چند برابر اسکناس‎هایی با ارزش بالاتر شود؛ بنابراین یکی از فواید اصلاح پول ملی کم کردن هزینه‎های چاپ است.
۲ـ کاهش نقدینگی: دو تریلیون نقدینگی در ایران وجود دارد که اگر صفرها را برداریم به دویست هزار میلیارد تومان بر اساس واحد پول جدید تقلیل می‌یابد؛ بنابراین با واحد جدید باید یک پنجم قبل پول چاپ کرد؛ از این‌رو برخی استدلال می‌کنند چاپ پول جدید هزینه‌بردار است و با این اوصاف استدلال‌شان رد می‌شود؛ با در نظر گرفتن اینکه پول قدیم و جدید در یک پروسه ۱۸ ماهه با هم کار می‎کنند و آرام آرام پول قدیم حذف می‎شود همانطور که هر سال امحای پول انجام ‎می‌شود؛ بنابراین هزینه چاپ اسکناس‎های جایگزین امحا که هر ساله با هزینه چاپ اسکناس‌های جدید که حجمش یک پنجم است تفاوتی فاحشی ندارد؛ البته مابقی نیاز نقدینگی با چک پول و کارت اعتباری حل می‌شود و نیاز به اسکناس پایین خواهد بود. در بلندمدت هزینه چاپ اسکناس پایین خواهد آمد. هم در وجه امحا و هم در وجه میانگین سرانه اسکناس هر نفر که الآن ۱۲۰ قطعه است، آن موقع حدود ۱۵ قطعه خواهد شد. پول در گردش آمارش پایین خواهد آمد و این به نفع نظام اقتصادی است. از طرفی پول سکه‎ای هم با واحد پولی جدید از رده خارج خواهد شد. هزینه تولید پول سکه‎‌ای خیلی بیشتر از اسکناس است و ارزش هم ندارد و این یعنی کاهش هزینه. الآن ۴۱۸ میلیون قطعه پول سکه‌ای در کشور داریم که تولیدش هزینه بردار بوده و این از گردونه خارج شده و تولید نخواهد شد.
۳ـ مهار و کنترل تورم: در واقع چون ظاهر قیمت‎ها کم می‌شود و پول ارزش پیدا می‎کند، اگر کالایی بخواهد گران شود با قیمت جزئی‌تری گران می‎شود. از طرفی از نظر بُعد روانی، آن میزان کمی که در تورم نقش دارد، مرتفع می‎شود. در کنار این، باید بحث‎های اصلاح ساختار اقتصادی را مدنظر داشته باشیم. یعنی وقتی دولت در کنار این امر سایر وظایف خود را به دقت انجام دهد، خود به خود در کاهش تورم تأثیر خواهد داشت نه اینکه این اصلاح به تنهایی تأثیرگذار باشد.
۴ـ نقل و انتقالات: با این تغییر حمل پول ساده‌تر شده و در واقع در اثر آن بار روانی بر روی جامعه کاهش پیدا می‎کند و کارایی پول ملی بالاتر می‌رود، به بیان دیگر، می‌توان گفت اعتماد مردم به پول ملی باز می‎گردد.
در حال حاضر، نرخ مبادله پول ملی با سایر ارزها خیلی ضعیف است و اگر این ارتقا پیدا کند، خود به خود منافعی خواهد داشت. البته در بحث صادرات مشکلاتی پیش خواهد آمد که بیان می‌شود.
۵ـ آسان شدن حسابرسی‌ها: در این چند سال حسابرسی‌ها به واسطه افزایش صفرها سخت شده بود و خطاها و مسائل دیگر را به دنبال داشت. بودجه کشور نیز حتی در اخبار رسمی به دلیل طولانی بودن اعداد و ارقام به ریال بعضاً اشتباه خوانده می‎شد. با اصلاح پول ملی هم اعلام رقم بودجه‎ای هر سال و هم تمام حسابرسی‎ها و دفاتر مالی و… روان‌تر خواهد شد. امروزه دیده می‎شود خیلی‎ها روی تفاوت «تومان» با «ریال» مشکل دارند و در حسابرسی‎ها یا پرداخت‎ها، به‎ویژه پرداخت‎های الکترونیکی و کارت‎خوان‎ها آمار بسیار بالایی خطای تبدیل ریال به تومان وجود دارد و مردم هم سردرگم هستند که با اصلاح پول ملی بسیاری از این مشکلات حل خواهد شد.
از طرفی نقش چک پول در اقتصاد خیلی کم رنگ می‎شود. گفتنی است، رشد چک پول در اقتصاد ایران خودش یکی از عوامل افزایش نقدینگی و تورم بوده که با این کار حذف می‎شود.
حل معضلات شمارش و حمل پول و سرعت در کارشناسی‎ها در نتیجه کاهش اطاله دادرسی‎ها در قوه قضائیه از دیگر نتایج حذف ۴ صفر از پول ملی است.

 معایب

بعضی افراد برای این اصلاح معایبی را مطرح کرده‌اند که برخی درست است و برخی پاسخ‌های دقیقکارشناسی برای ردّ آن وجود دارد.
عیب اول تحمیل هزینه‎های چاپ اسکناس جدید است که در بخش محاسن دقیقاً به آن اشاره شد که تغییر اسکناس‌های جدید و قدیم طی فرایند ۱۸ تا ۲۴ ماهه با توجه به آمار چاپ هر ساله اسکناس، اسکناس‌های امحا شده و کاهش سرانه اسکناس برای هر فرد با توجه به تغییر ارزش اسکناس‎ها این دلیل را رد خواهد کرد. البته باید گفت در شرایطی که عمده پول‌های اعتباری در کارت‌ها جابه‌جا می‌شود، این استدلال دوباره رد خواهد شد.
دومین دلیل را چنین بیان می‎کنند که کالای زیر هزار تومان در کشور وجود دارد؛ عمدتاً از خوراکی‎ها، سهام شرکت‎ها و… که راه حل این مسئله تغییر در بسته‌بندی‌هاست. سهام شرکت‎ها را هم می‎توان تجمیع کرد که با نرم‌افزار به راحتی قابل انجام است. کالاهای زیر هزار تومان برای رند شدن به طور حتم کمی گران می‌شود که بار تورمی خواهد داشت و این جزء معایبی است که همه قبول داریم و بیشترین آسیب می‎تواند این مسئله باشد.
عیب دیگر این است که دفاتر صورت‎های مالی و پایگاه‎های اطلاعاتی که باید به آن استناد کرد، دچار خلل می‎شود؛ چرا که باید با معیار پول جدید محاسبه شود و همین تبدیل‎ها کمی کار را دشوار  می‌کند.
نکته بعدی نپذیرفتن این فرایند از سوی افراد روستایی و مسن است. البته تجربه تغییر ساعت تابستانی، واریز یارانه نقدی همه مردم به حساب‌های بانکی و… را داشته‌ایم و اثبات کرده است مردم حتی روستایی‌های مسن هم با آن سازگار شده‌اند. در مسئله یارانه‎ها دغدغه اصلی فرمانداران این بود که مگر می‌شود به روستایی‌ها کارت بانکی با رمز داد! ولی دیدیم که این اتفاق افتاد و به راحتی حل شد.
فرهنگ‌سازی و آماده‌سازی روانی خوب مردم یکی از عوامل دخیل در اجرای درست این اصلاح است؛ کاری که در موضوع یارانه‌های نقدی و کارت سوخت هم انجام شد.
اما یکی از معایب مهم کاهش کوتاه‌مدت درآمدهای صادراتی در اثر افزایش قدرت برابری پول ملی با دیگر ارزهاست. الآن در معادل‌سازی دلار و یورو با ریال خیلی اختلاف قیمت وجود دارد و از این رو درآمد‎های صادراتی در تبدیل به ریال خیلی افزایش فاحش یافته‌اند. همین موضوع سبب شده است شرکت‌های بورس که صادرات‌محور هستند، به شدت درآمدشان زیاد شود. پس از اصلاح در تبدیل دلار و یورو به تومان چون پول ملی قدرتمند می‌شود، درآمدهای صادراتی خود به خود از نظر روانی کاهشی خواهد داشت.
البته بحث‌هایی همچون در اولویت نبودن این کار هم مطرح می‌شود که خود جای بحث دارد.بعضی افراد برای این اصلاح معایبی را مطرح کرده‌اند که برخی درست است و برخی پاسخ‌های دقیق کارشناسی برای ردّ آن وجود دارد.
عیب اول تحمیل هزینه‎های چاپ اسکناس جدید است که در بخش محاسن دقیقاً به آن اشاره شد که تغییر اسکناس‌های جدید و قدیم طی فرایند ۱۸ تا ۲۴ ماهه با توجه به آمار چاپ هر ساله اسکناس، اسکناس‌های امحا شده و کاهش سرانه اسکناس برای هر فرد با توجه به تغییر ارزش اسکناس‎ها این دلیل را رد خواهد کرد. البته باید گفت در شرایطی که عمده پول‌های اعتباری در کارت‌ها جابه‌جا می‌شود، این استدلال دوباره رد خواهد شد.
دومین دلیل را چنین بیان می‎کنند که کالای زیر هزار تومان در کشور وجود دارد؛ عمدتاً از خوراکی‎ها، سهام شرکت‎ها و… که راه حل این مسئله تغییر در بسته‌بندی‌هاست. سهام شرکت‎ها را هم می‎توان تجمیع کرد که با نرم‌افزار به راحتی قابل انجام است. کالاهای زیر هزار تومان برای رند شدن به طور حتم کمی گران می‌شود که بار تورمی خواهد داشت و این جزء معایبی است که همه قبول داریم و بیشترین آسیب می‎تواند این مسئله باشد.
عیب دیگر این است که دفاتر صورت‎های مالی و پایگاه‎های اطلاعاتی که باید به آن استناد کرد، دچار خلل می‎شود؛ چرا که باید با معیار پول جدید محاسبه شود و همین تبدیل‎ها کمی کار را دشوار می‌کند.
نکته بعدی نپذیرفتن این فرایند از سوی افراد روستایی و مسن است. البته تجربه تغییر ساعت تابستانی، واریز یارانه نقدی همه مردم به حساب‌های بانکی و… را داشته‌ایم و اثبات کرده است مردم حتی روستایی‌های مسن هم با آن سازگار شده‌اند. در مسئله یارانه‎ها دغدغه اصلی فرمانداران این بود که مگر می‌شود به روستایی‌ها کارت بانکی با رمز داد! ولی دیدیم که این اتفاق افتاد و به راحتی حل شد.
فرهنگ‌سازی و آماده‌سازی روانی خوب مردم یکی از عوامل دخیل در اجرای درست این اصلاح است؛ کاری که در موضوع یارانه‌های نقدی و کارت سوخت هم انجام شد.
اما یکی از معایب مهم کاهش کوتاه‌مدت درآمدهای صادراتی در اثر افزایش قدرت برابری پول ملی با دیگر ارزهاست. الآن در معادل‌سازی دلار و یورو با ریال خیلی اختلاف قیمت وجود دارد و از این رو درآمد‎های صادراتی در تبدیل به ریال خیلی افزایش فاحش یافته‌اند. همین موضوع سبب شده است شرکت‌های بورس که صادرات‌محور هستند، به شدت درآمدشان زیاد شود. پس از اصلاح در تبدیل دلار و یورو به تومان چون پول ملی قدرتمند می‌شود، درآمدهای صادراتی خود به خود از نظر روانی کاهشی خواهدداشت. البته بحث‌هایی همچون در اولویت نبودن این کار هم مطرح می‌شود که خود جای بحث دارد.

چشم‌انداز

کنار هم قرار دادن محاسن و معایب طرح دولت برای حذف ۴ صفر از پول موسوم به «اصلاح پول ملی»، فرصت ودرنگی برای نمایندگان و تصمیم گیران اقتصادی کشور ایجاد می‌کند تا با نظر به تبعات ، پیامدها‌ی منفی و همچنین دستاوردهای مثبت و اثر بخش به تصمیم درست برسند .
بدون تردید، هم باید به اولویت‌های اقتصادی کشور توجه داشت و هم به موضوع اصلاح پرستیژ کشور و توجه به عرف جامعه و مردم باید توجه کرد. آفت مهمی که در این باره باید از آن اجتناب کرد، نگاه به این موضوع مهم که به نوعی آغاز جراحی اقتصادی به شمار می‌آید، از زاویه جناحی و سیاسیاست.
چنانکه در عمده طرح مخالفت‎ها بحث‌های جناحی دیده می‎شود. مخالفت‌هایی هم که غیر جناحی است، عمدتاً پاسخ‌های مستدلی دارند که بیان شد. این تصمیم یک کار کارشناسی دقیق بوده که در دهه گذشته بررسی شده و تا امروز به علت‌های گوناگون اجرا نشده و موضوعی فراجناحی بوده است.
باید پرسید اگر فردی معتقد است، این طرح اولویت‌ ندارد، اولویت اقتصادی کشور از دیدگاه او چیست؟! در این میان یک دیدگاه واحد وجود ندارد، بنابراین به نظر می‌رسد این طرح باید هرچه سریع‌تر اجرا شود؛ اما اینکه مجری این طرح چقدر در اجرای آن موفق خواهد بود، موضوع جدایی است.