آتش زیر خاکستر

 بحران سوریه، نگرانی از سرایت بحران یا منافع بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقهای در آن، از جمله بحرانهایی بود که موجب تنش در روابط برخی بازیگران و قبض و بسط‌های فراوان در روابط بازیگران ملی و فراملی شده است. در این میان، ایالات‌متحده و ترکیه نیز به عنوان دو کنشگر که پس از ایران و روسیه سهمی از ورود به بحران سوریه برای خود قائل بودند به‌نوعی دچار تنش شدند. با افزایش شکاف روابط ترکیه و ایالات‌متحده آمریکا به دنبال نزدیکی ترکیه به روسیه و تفاوت رویکردهای دو کشور به سوریه، اختلافات در مورد شرایط شمال سوریه نیز به موضوع مهمی تبدیل شده است که دو کشور تلاش داشتند به نوعی این مسئله را که نشان‌دهنده تضاد منافع دو کشور در شمال سوریه است حل کنند.

از اختلاف نظر جدی تا توافق ایجاد «منطقه امن» در شمال سوریه
ترکیه و اردوغان بارها موضع خود را در قبال حمله به نیروهای کردی شمال سوریه ابراز داشته‌اند. اردوغان در ششم آگوست 2019 نخستین مأموریت ترکیه را «پاکسازی شمال سوریه از تروریسم» خواند و عنوان کرد دور تازه عملیاتی را که ادامه «سپر فرات» (۲۰۱۶) و «شاخه زیتون» (۲۰۱۸) خواهد بود، در آینده نزدیک انجام خواهیم داد. البته این اظهار نظر اردوغان با واکنش‌هایی از سوی ایالات‌متحده روبه‌رو شد. این واکنش‌ها به این سبب بود که اختلاف نظر جدی میان دو کشور در مورد نیروهای کرد شمال سوریه وجود دارد. نیروهای کرد فعال در شمال سوریه تحت حمایت آمریکا هستند؛ اما آنکارا آنها را در ارتباط نزدیک با پ‌.ک.‌ک تعریف کرده است.
با توجه به چنین شرایطی، ایالات‌متحده به دنبال آن بود تا مانع حمله ترکیه شود که در نهایت منجر به مذاکرات دوجانبه و در نتیجه توافق بر سر ایجاد «منطقه امن» در شمال سوریه شد. در این خصوص وزارت دفاع ترکیه عنوان کرد «درباره تأسیس «مرکز عملیات مشترک» در ترکیه در کوتاه‌ترین زمان به‌منظور اجرای نخستین تدابیر برای ایجاد منطقه امن و ایجاد هماهنگی میان ترکیه و آمریکا در این راستا به توافق دست یافتیم».

نکات مهم توافق اخیر
به نظر می‌رسد چند نکته در مورد توافق اخیر قابل ذکر است.
1ـ توافقی در سایه بی‌اعتمادی و «تنش‌های انباشتی»
اینکه توافق اخیر تا چه زمانی بتواند پایدار باشد، به متغیرهای زیادی بستگی دارد که شامل حل اختلافات دو کشور در سایر حوزه‌ها نیز می‌شود. به عبارت دیگر متغیرهای زیادی برای تعمیق شکاف در فهم سیاسی دو کشور در سوریه می‌تواند تعیین‌کننده باشد. اختلاف بر سر زندانی کردن کشیش آمریکایی در ترکیه و تحریم وزیر دادگستری و وزیر کشور ترکیه از سوی آمریکا، در کنار افزایش مالیات کالاهای وارداتی از سوی آمریکا علیه ترکیه و اختلاف بر سر پرونده فتح‌الله گولن از جمله این اختلافات است که فهم مشترک آنکارا و واشنگتن از بحران سوریه را تحت تأثیر اختلافات دیگر قرار داده است. بر این اساس نوعی بی‌اعتمادی متقابل میان دو کشور در مورد سوریه نیز وجود دارد.
2ـ حمایت آمریکا از نیروهای YPG و ایجاد بحران جدید برای ترکیه
نکته دوم در مورد تداوم و تعمیق شکاف در روابط دو کشور، اختلاف نظر در کردهای شمال سوریه، حمایت آمریکا از نیروهای YPG و مرتبط دانستن این گروه با پ.‌ک.‌ک از سوی ترکیه است. از نظر ترکیه با تقویت نیروهای مدافع خلق در مرزهای ترکیه، آینده ترکیه و سوریه همچنان چالش‌برانگیز خواهد بود؛ به‌ ویژه اینکه اکنون با تقویت این نیروها، کانون بحران جدید برای ترکیه ایجاد شده است که می‌تواند در بلندمدت ادامه داشته باشد.
3ـ بهره‌برداری ترکیه از اهرم فشار روسی
موضوع دیگر، چرخش خریدهای تسلیحاتی ترکیه از واشنگتن به مسکو است. خرید سامانه اس 400 از روسیه ضمن اینکه ترکیه را به مسکو نزدیک کرده، تا حدود زیادی نگرانی آمریکا از تقویت جبهه مقابل آمریکا در غرب آسیا را موجب شده است. در این حالت، ترکیه اهرم‌ فشار قدرتمندی علیه آمریکا به دست آورده که این کشور را میان دو گزینه پذیرش منطقه حائل امن در شمال سوریه طبق برنامه ترکیه یا حمله ترکیه به شرق فرات مردد کرده است. 
4ـ «آتش زیر خاکستر» به نام «منطقه امن»
اختلاف بر سر جزئیات طرح ایجاد منطقه حائل امن در شمال سوریه می‌تواند نبود تفاهم سیاسی و «آتش زیر خاکستر» را تقویت کند. از یک‌سو ترکیه ایجاد منطقه حائل 32 کیلومتری از مرزهای خود در عمق سوریه را در نظر گرفته و بر آن اصرار دارد. از سوی دیگر خروج کامل نیروهای کرد YPG از منطقه حائل، جمع‌آوری سلاح‌های سنگین آمریکایی از این مناطق و تخلیه پایگاه‌های نظامی YPG در منطقه حائل را در نظر دارد؛ در حالی که آمریکا تقریباً با تمامی این موارد مخالف است. آمریکا یک منطقه حائل با عمق 10 کیلومتری و بدون حضور انحصاری نیروهای ترک را در نظر دارد. با تمام این تفاسیر کنشگر سومی که در این باره اهمیت دارد YPG است. این نیروها اگرچه منطقه حائل را پذیرفته‌اند، طرح آنان منطقه‌ای در عمق پنج کیلومتر بدون در برگرفتن شهرهای مرزی و بدون حضور هیچ نیروی نظامی ترکیه است. 
علاوه بر این هر دو کشور غیر از اختلافاتی که دارند، اهداف متفاوتی را نیز دنبال می‌کنند که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

اهداف آمریکا و ترکیه از ایجاد «منطقه امن»
1ـ ترکیه به دنبال بسترسازی برای بازگرداندن پناهندگان سوری به منطقه امن در شرق فرات است. بر این اساس به نظر می‌رسد طرحی که ترکیه در عفرین به شکل گسترده‌ای اجرا کرده، برای شرق فرات نیز در اولویت سیاست‌های آنکارا قرار گرفته است. 
2ـ هدف دیگر ترکیه تلاش برای حفظ خط قرمزهای خود در قبال سوریه به ویژه کردهای این کشور است. 
3ـ علاوه بر این ترکیه نشان داده که تمایل دارد به عنوان بازیگر منطقه‌ای خارج از دایره ناتو و چتر آمریکا فعالیت داشته باشد که این موضوع به ویژه پس از تغییر رویکرد ترکیه به غرب آسیا پس از تحولات 2011 مشهودتر بوده است. 
4ـ برای ایالات متحده نیز حفظ دستاوردهای حداقلی در سوریه و تمرکز بر تربیت نیروهای همسو با سرمایه‌گذاری بر نیروهای کرد مدنظر قرار می‌گیرد؛ موضوعی که در آینده می‌تواند اهرم فشاری علیه دولت ترکیه و سوریه باشد.
5ـ نکته دیگر اینکه ایالات متحده تلاش دارد با حفظ نیروهای مورد حمایت خود در سوریه بخشی از بحران سوریه را کنترل کند تا در زمانی که شرایط داخلی این کشور برای ایالات متحده مطلوب نبود از این موضوع برای تغییر نظم داخلی سوریه استفاده کند. به عبارت دیگر وجود نیرویی معترض همواره به ایالات متحده این امکان را می‌دهد که دولت سوریه را تحت فشار قرار دهد یا آن را به بحران دیگری بکشاند.

جمع‌بندی
در نهایت باید عنوان کرد دامنه اختلافات طرفین منجر به کوتاه مدت بودن توافق می‌شود و این مسئله به تداوم تنش در شمال سوریه می‌انجامد. درواقع شمال سوریه قربانی نوسان روابط ترکیه و ایالات متحده خواهد بود. نکته دیگر اینکه اختلاف ریشه‌ای بر سر تروریست بودن یا نبودن کردهای شمال سوریه میان دو کشور موضوعی نیست که با توافق حل شود و حداقل برای ترکیه پیشینه تاریخی طولانی دارد.
در کنار این اختلافات، هر دو کشور با توجه به جایگاه ایران و روسیه در سوریه تلاش می‌‌کنند تا حداقل دستاوردهای خود را در سوریه حفظ کنند. با وجود این نزدیکی ترکیه به روسیه و ایران پیش‌بینی می‌شود ایالات‌متحده در سوریه بیش از این محدودتر شود و در تنگنا قرار بگیرد.