جنبش بزرگ اجتماعی

پیاده‌روی اربعین محدود به عصر حاضر نیست و در طول تاریخ همواره به‌منزله یکی از شعائر دین برپا شده؛ اما انعکاس وسیع آن در سال‌های اخیر شکوه این رویداد را بیشتر کرده و در هر سال بر جمعیت مشتاق برای حضور در آن افزوده می‌شود. بدون تردید، مردمی بودن رویداد اربعین یکی از وجوه غالب آن است که بر هیچ کس پوشیده نیست و باید به عنوان ضرورت برای حفظ و تقویت این رویداد مورد توجه و مطالعه قرار گیرد. این نوشتار سعی دارد ضمن تشریح مفهوم مردمی بودن، وجوه گوناگون آن را بررسی کند.

خطر؛ سرمایه‌داران در کمینند!

در رویدادی به عظمت اربعین، که در آن خیل عظیمی از افراد در مکان‌هایی حضور دارند، نمی‌توان از جنبه اقتصادی غافل شد. یکی از مسائلی که ممکن است در آینده تهدیدی برای این رویداد محسوب شود، نگاه مادی یا اقتصاد زده است که اگر از سوی دولت مدنظر قرار بگیرد، می‌تواند به ظرفیتی برای درآمدزایی و ایجاد ثروت برای دولت تبدیل شود که از کوچک‌ترین بخش‌ها مانند ایاب و ذهاب، خوراک، پوشاک، هزینه‌های خروج از مرز، بیمه، پارکینگ و... گرفته تا بخش‌های وسیع‌تر از قبیل انعقاد قراردادهای تبلیغاتی برای پوشش طول مسیر پیاده‌روی را دربرمی‌گیرد. خوشبختانه این اتفاق تاکنون به طور جدی رخ نداده؛ اما پیش‌بینی می‌شود با نفوذ تفکر سرمایه‌داری، چنین وضعیتی به‌تدریج در آینده به وجود آید. همچنین پذیرایی‌های دولتی و نهادی که معمولاً از نظر منابع مالی تأمین هستند، نباید به گونه‌ای صورت گیرد که سایر موکب‌های مردمی با امکانات ساده را تحت‌الشعاع قرار داده یا القای تفاخر کند.

تکلیف دینی یا گردشگری مذهبی!

مردمی بودن رویداد اربعین از نظر اجتماعی ناظر به بیان انگیزه‌ها و شیوه روایت اتفاقات است. در خوش‌بینانه‌ترین حالت، برخی آگاهانه یا ناآگاهانه سعی دارند این اتفاق تاریخی و دینی را در حد مراسم سنتی آیینی تقلیل دهند. روشن است که با این نگاه، شکوه دینی و حماسی رویداد کمرنگ شده و تنها ظواهر آن مورد توجه قرار می‌گیرد. در نتیجه چنین نگاهی، این رویداد بیش از آنکه بخواهد منشأ انتقال و ترویج ارزش‌های دینی باشد، به مراسمی خنثی تبدیل می‌شود. متأسفانه در سال‌های اخیر، برخی با باز کردن سرفصلی با عنوان گردشگری مذهبی سعی دارند این اتفاق بزرگ را به سفری تفریحی و هیجان‌انگیز کاهش داده و از اساس مفاهیم مورد نظر آن را به حاشیه ببرند؛ در حالی که شرکت‌کنندگان در این رویداد اساساً نه به عنوان یک سفر، بلکه به عنوان یک تکلیف دینی برخاسته از ارادت قلبی به آن می‌نگرند.

فراتر از مرزهای جغرافیایی

نکته مهمی که باید به آن توجه کرد، فراملی بودن رویداد اربعین است. همبستگی مردم عراق و ایران در سال‌های اخیر یکی از نمودهای بارز رویداد اربعین محسوب می‌شود. در عین حال باید توجه داشت که فرهنگ هر یک از این دو کشور تفاوت‌ها و اقتضائات خاص خود را دارد که باید از سوی هر کدام مورد توجه قرار گیرد. به رسمیت شناختن فرهنگ بومی، به رسمیت شناختن استقلال ملی و سیاسی، احترام به ارزش‌های اجتماعی و تکریم و ترفیع مردم عراق به عنوان برادران و خواهران دینی میهمان‌نواز، از جمله مواردی هستند که باید به آنها توجه کرد. همچنین با توجه به اینکه این رویداد بزرگ‌ترین فرصت همبستگی مسلمانان علیه استکبار جهانی بوده و دشمن همواره سعی در تضعیف یا به حاشیه بردن آن دار.

رویدادی مردمی یا حکومتی؟

هرگاه درباره مردمی بودن رویداد اربعین سخن گفته می‌شود، معمولاً بلافاصله گزینه مقابل آن، یعنی سیاسی بودن یا حکومتی بودن به ذهن متبادر می‌شود. اساساً جمهوری اسلامی نظامی مبتنی بر ارزش‌ها و آموزه‌های دینی است و سیاست و دیانت در آن از هم تفکیک‌ناپذیرند. بر این اساس استفاده سیاسی کردن از رویدادی دینی چندان معنایی ندارد و این حرکت خودجوش بوده و به مثابه جنبشی اجتماعی عمل می‌کند.