واقع‌نمایی شایعات

پس از اعلام سهمیه‌بندی بنزین و افزایش قیمت آن، عده‌ای آشوبگر با ورود به صحنه اعتراضات قانونی و مطالبات به حق مردم نه تنها آن را به حاشیه بردند که سبب بروز خسارت‌های مادی و معنوی بسیاری شدند. جدا از نقش لایه‌های بیرونی که در بستر اعتراضات به دنبال ساختارشکنی و جنگ امنیتی بودند، برخی متغیرهای داخلی نیز در بروز اعتراضات و اغتشاشات نقش داشته‌اند که عبارتند از:

شیوه اجرای طرح

بخش زیادی از خسارت‌های ایجاد شده ناشی از شیوه اشتباه اجرای این طرح بوده است. امروز هیچ کس در ضرورت مدیریت مصرف سوخت و همچنین قیمت آن تردیدی ندارد؛ ولی بیشترین ابهام درباره نحوه عملکرد دولت در شش سال گذشته و کنار گذاشتن تجربه موفق دولت قبل(کارت سوخت)، افزایش قیمت دفعی و بدون توجیه افکار عمومی و نخبگان و... بوده است.

کاهش سرمایه اجتماعی دولت

بزرگ‌ترین سرمایه هر نظام سیاسی میزان سرمایه اجتماعی آن نظام است. حقیقت این است که اگرچه مردم بارها با تقدیم شهید اعتماد و اعتقاد خود را به نظام اسلامی به نمایش گذاشته‌اند؛ ولی سرمایه اجتماعی دولت به منزله مجری طرح در ماه‌های اخیر و به ویژه پس از شکست تئوری توسعه وابسته و دومینوی ناکامی در شرطی کردن اقتصاد شیب نزولی داشته است.  سوء عملکرد دولت در عرصه اقتصاد، ضعف دولت در مهار تورم و نظارت بر گرانی‌ها در دو سال اخیر و ضعف در اطلاع‌رسانی و گاهی تکذیب‌های بی‌مورد و در نهایت قانع نکردن افکار عمومی در روزهای منتهی به اجرای طرح مدیریت سوخت موجب کاهش اعتماد به دولت شد. اگر دیوار اعتماد بین ملت و دولت فرو بریزد، اجرای هر طرحی حتی در مقیاس پایین‌تر با مخالفت‌های جدی همراه خواهد بود. بدون شک، برخی اظهارات نسنجیده دولتمردان محترم پس از خوابیدن تب اعتراضات و همچنین تناقض‌گویی‌ها درباره میزان و نحوه توزیع سبد حمایتی می‌تواند در تداوم ریزش سرمایه اجتماعی دولت نقش بسزایی داشته باشد.

نبود زیرساخت مناسب و ملی اینترنت

متأسفانه، به دلیل رعایت نکردن مصوبات شورای عالی فضای مجازی مبنی بر مدیریت شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، در عمل فضای مجازی کشور یک فضای رهاشده و بستر فعالیت‌های ضد مردمی شده است. امروز هیچ فردی با اقدامات سلبی مطلق و محدودسازی موافق نیست؛ ولی مدیریت و مصون‌سازی یک ضرورت انکارناپذیر است. طبیعتاً اگر زیرساخت اینترنت ملی فراهم شده بود، حجم خسارت‌های وارده به این اندازه نبود.

نقش شایعات در بروز وندالیسم

«وندالیسم» پدیده‌ای نوظهور و مدرن در جامعه به شمار می‌آید که عکس‌العملی است خصمانه و واکنشی است کینه‌توزانه به برخی از صور فشارها، تحمیلات، ناملایمات، حرمان‌ها، اجحاف‌ها و شکست‌ها. در ستون جامعه‌شناسی انحرافات و آسیب‌شناسی اجتماعی وندالیسم به مفهوم داشتن نوعی روحیه بیمارگونه اشاره شده که مبین تمایل به تخریب آگاهانه، ارادی و خودخواسته اموال، تأسیسات و متعلقات عمومی است (ویلکینسن، کلارک، ۱۹۹۱) مع‌الوصف باید توجه داشت، بیشتر صاحب‌نظران و محققان آن را به مثابه جنایتی خرد و از انواع بزهکاری جوانان به شمار آورده‌اند.(محسنی تبریزی، ۱۳۷۹: ۱۹۵ـ۱۹۴) وندالیسم(vandalism) برگرفته از واژه وندال(vandal) است. وندال نام قومی‌از اقوام ژرمن‌ـ اسلاو بوده که در قرن پنجم میلادی در سرزمینی در میان دو رودخانه «اودر» و «ویستول» زندگی می‌کردند. آنان مردمی‌خشن و جنگ‌طلب بودند که همواره به سرزمین‌های اطراف حمله کرده و پس از تخریب مناطق تصرف شده اموال مردم را به تاراج می‌بردند. کارشناسان این حوزه معتقدند، برخلاف «وندال‌های کهن» که در هجوم‌های وحشیانه خود، چیزی را ویران می‌کردند که خود نساخته بودند، «وندال‌های مدرن» چیزی را نابود می‌کنند که جامعه خودشان آن را ساخته است! حساب منتقدان و معترضان از اغتشاشگران جداست. طیف سنی (۱۷ تا ۲۳ سال)، تیپ‌شناسی و تحلیل رفتار اغتشاشگران و تخریب اموال عمومی و حمله به مراکز خدمات عمومی مؤید این تحلیل است که گرانی بنزین برای عده‌ای بهانه‌ای برای رفتارهای وندالیستی و تخلیه انرژی منفی متراکم شده آشوبگران بوده است. در بروز رفتارهای وندالیستی جدا از نقش رسانه‌های معارض، بروز و ظهور برخی شایعات از طرفی موجب تشویش اذهان و تشدید نگرانی آحاد مردم و از سویی موجب شعله‌ور شدن رفتارهای وندالیستی اغتشاشگران شد.

مرور شایعات چند روز اخیر به روشنی «تاکتیک‌ها و تکنیک‌های» شبکه‌های معاند برای بحران‌سازی و هدایت اغتشاشات اخیر را نشان می‌دهد. برخی از این شایعات عبارتند:

اولین دروغ

در آغازین دقایق به منظور خط‌دهی به آشوبگران تصویری جعلی با عنوان «آتش زدن پمپ بنزین بندرعباس» منتشر شد. در حالی که در واقعیت این عکس متعلق به آتش‌سوزی یک پمپ بنزین در ایالت میسوری آمریکا در سال ۲۰۱۴ م بود. اگرچه در روز شنبه شاهد حملاتی به پمپ بنزین در برخی استان‌ها بودیم؛ ولی اخباری مبنی بر آتش زدن جایگاه‌های سوخت در فضای مجازی از سوی برخی اکانت‌های خارجی با هدف تحریک مردم و به آشوب کشاندن فضای کشور منتشر می‌شد.

کشته‌سازی

اگرچه در جریان آشوب و اغتشاشات اخیر شاهد جولان دادن برخی مزدوران مسلح و متأسفانه جان باختن تعدادی از هموطنان بودیم؛ ولی یکی از شایعاتی که در این زمینه با هدف تحریک افکار عمومی منتشر شد، اخبار کذب مبنی بر فوت یک شهروند اراکی در تجمعات اخیر و به علت برخورد باتوم به سر وی بود. در حالی که فرد نامبرده سوابق کیفری داشته و به خرید و فروش موادمخدر و مصرف هروئین متهم بوده که پس از تشکیل پرونده در ۱۱ دی ماه و بازداشت نامبرده متهم لباس خود را به دور گردنش پیچیده و جان باخته است.

شایعات مبنی بر کشته شدن یکی از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز و کشته شدن ۱۵ نفر در اغتشاشات اخیر مریوان خبری بود که در برخی شبکه‌های معاند زیرنویس شد، اما هر دو جعلی بود و تکذیب شد. خبرهای جعلی این‌چنینی در زمینه تعداد کشته‌شدگان حوادث اخیر و شایعاتی از این جنس که شبکه‌های معاند ماهواره‌ای برجسته‌سازی و تکرار کردند، جدا از تشویش اذهان عمومی و تحریک معترضان با هدف ترسیم چهره‌ای منفی و سیاه از نظام سیاسی ایران در راستای ایران‌هراسی منتشر می‌شد.

نقل قول‌های جعلی

آنچه در فضای غبارآلود اغتشاشات دی ماه ۱۳۹۶ و حوادث اخیر مشاهده شده، انتساب نقل قول‌های جعلی به برخی رجال سیاسی بوده است. بازنشر مصاحبه‌های کذایی و برخی سخنان تقطیع شده در روزهای اخیر و باور برخی کاربران، موضوعی است که ضرورت اجرای طرح‌های روشنگری با موضوع سواد رسانه از سوی صدا و سیما و متولیان امر را عیان می‌کند. برای نمونه نقل قولی پس از نطق رهبری در درس خارج فقه از «مهدی چمران» مبنی بر اینکه «یکی از طلبه‌ها به رهبر انقلاب گفتند «آقا شما چرا با افزایش قیمت بنزین موافقت کردید؟»؛ رهبری پاسخ دادند که «چه کاری می‌توانستیم انجام دهیم؟» که گریه حاضران را در پی داشت.» منتشر شد که این گفته‌ها نیز غیر دقیق بود و صحت نداشت.

شایعه کشتار مخالفان

در روزهای اخیر، اتاق‌های فکر شبکه‌های معاند عموماً با به‌کارگیری تاکتیک تبخیر و سانسور و ارائه بخشی از خبر برای ایجاد شایعه فعال شده‌اند. شبکه‌های معاند بدون تفکیک مردم منتقد و آشوبگران در بازتاب خبری اغتشاشات و برخورد نیروهای انتظامی و امنیتی با اغتشاشگران یا دستگیری‌های انجام شده، از این تاکتیک استفاده زیادی بردند و تلاش کردند بدون نمایش حمله اشرار به مراکز نظامی با ایجاد شایعه و پوشش یکسویه خبری مبنی بر تیراندازی مأموران به سوی اغتشاشگران موجی از نارضایتی و ناامنی را در میان افکار عمومی ایجاد کنند و آن را گسترش دهند. متأسفانه، انتشار نامه وقیحانه ۷۷ نفر از چهره‌های منتسب به جریان اصلاحات از سوی «تاج‌زاده» در اوج اغتشاشات نقش مکمل را در به نتیجه رسیدن سناریوی جنگ روانی دشمن ایفا کرد.رسانه‌های ضد انقلاب با استفاده از واژگان و تعابیری، نظیر «خروش مردم، یاری هموطنان، خیزش سراسری، قیام ملی، شورش گرسنگان و غیره»، به استقبال اقدامات ساختارشکنانه اغتشاشگران رفته و در مقابل، برخورد قانونی و مقابله نیروهای انتظامی و امنیتی با اخلالگران نظم و امنیت مردم را «سرکوب مخالفان» قلمداد می‌کردند. در حقیقت آنها با این اقدام و شایعه‌سازی قصد هویت‌سازی برای آشوب‌ها و اغتشاشات را داشتند.

جمع‌بندی

بخش اعظمی از ناامنی‌ و اغتشاشات اخیر بر بستر شایعات شبکه‌های اجتماعی و از طریق اکانت‌های خارجی رشد کرد که این امر ضرورت نیاز به اینترنت ملی و بازنگری جدی مسئولان مربوطه را در زمینه ساماندهی و مدیریت‌پذیر کردن محتوای این شبکه‌ها و فرهنگ‌سازی برای بهره‌برداری صحیح کاربران از آن می‌طلبد. پادزهر تهدیدات رسانه‌ای و نرم «آگاه‌سازی» و «بصیرت‌افزایی» مردم است.