بررسی فقهی شبهات پیرامون توسل و شفاعت در اسلام

بسم الله الرحمن الرحیم
✅ طرح شبهه:
ابن تیمیه : هر کس کنار قبر پیامبر [ص] یا یکی از افراد صالح بیاید و از آنان بخواهد که بیماری او را شفا دهد و یا قرض او را ادا کند، مشرک است، زیرا هیچ کس جز خداوند قدرت بر انجام اعمالی این چنین را ندارد، پس واجب است چنین شخصی را وادار به توبه کنند و اگر توبه نکرد، باید کشته شود.
و نیز گفته است: کسانی که می گویند چون فلان شخص از من به خدا نزدیک تر است، پس باید اوح را واسطه در دعاها قرار دهم، این سخنان شرک و گوینده آن مشرک است( زیارة القبور والاستنجاد بالمقبور، ص ۱۵۶؛ نزدیک به این مضمون در الهدیه السنیه، ص ۴۰ و کشف الارتیاب، ص ۲۱۴)
محمّد بن عبد الوهّاب : هرکس به پیامبران و صالحان توسّل جوید و آنان را شفیع خود سازد، خونش حلال و قتل آن جایز است. (کشف الشبهات، ص ۵۸)

✅ تعریف توسل
توسل در لغت به معناي تقرب‌جستن و يا چيزي است كه باعث تقرب به ديگري می‌شود ( ابن منظور، لسان العرب، دار احياءالتراث العربي، ج ۱۵، ص ۳۰۱) و در اصطلاح، به این معنا است که انسان «موجود گران‌مايه‌اي را جهت رسيدن به اهداف و نيل به مقام قرب اللهی بين خود و خدا، وسیله قرار دهد ‌.

✅ نفس توسل دستور قرآنی است .
خداوند در آیات مختلفی از قرآن هم دستور به توسل داده و هم به شواهدی از توسل به اشاره کرده است من جمله اینکه :
۱. آیه توسل: «یا ایها الذین آمنوا اتقوالله و ابتغوا الیه الوسیلة وجاهدوا فی سبیله لعلکم تفلحون؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و وسیله‌ای برای تقرب به او بجویید و در راه او جهاد نمایید، باشد که رستگار شوید».( مائده آیه ۳۵)
در آیة مذکور واژة «وسیله» به صورت مطلق آمده است؛ یعنی هر چیزی که مورد توجه و پسند خدا باشد، می‌تواند وسیله قرار گیرد. ممکن است این وسیله از نوع افعال باشد، مانند نماز، روزه، حج، جهاد، یا از انواع اشخاص باشد، مانند انبیا و اولیای خدا، یا از نوع اشیا باشد، مانند کعبه، حجرالاسود، مقام ابراهیم و قرآن. خلاصه هر چیزی که ما را به خدا نزدیک کند و ما را به یاد خدا بیندازد، می‌تواند وسیله قرار گیرد.
۲. آیه وحدت: «واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولاتفرقوا؛ همگی به ریسمان خدا چنگ بزنید و از هم جدا نشوید». این «حبل الله» می‌تواند قرآن، اسلام، پیامبر - ص-، امامان معصوم (ع) و اولیای اللهی باشد. در هر حال، این آیه بر جواز توسل به غیر خدا دلالت می‌کند؛ چون «حبل الله» هر چه باشد، چیزی است که واسطه ارتباط میان مردم و خداست.( آل عمران ۱۰۳)

۳. آیه استغفار: «ولو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤک فاستغفرالله واستغفر لهم الرسول لوجدوا الله
توّاباً رحیماً؛ و اگر آنها هنگامی که به نفس خود ظلم کرده‌اند، پیش تو آیند و از خدا طلب مغفرت کنند و رسول هم برای آنان طلب آمرزش کند، خداوند را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت».( نساء ۶۴ )
امام مفسران اهل سنت، فخرالدین رازی، می‌گوید: ممکن بود بدون استغفار رسول اکرم(ص) توبه آنها پذیرفته شود، اما وقتی استغفار رسول خدا(ص) به توبه آنها ضمیمه شود، قبول توبه حتمی خواهد بود. ( تفسیر فخررازی، ج ۶، ص ۱۶۶)
همین کار مصداق بارز توسل به پیامبر است که خداوند آن را به مردم آموخته است و این آیه مشروعیت توسل به غیر خدا را به روشنی ثابت می‌کند.
آیت الله مکارم شیرازی : این آیه صریحاً می‌گوید که رو آوردن به پیامبرص و او را بر درگاه خدا شفیع قرار دادن و وساطت و استغفار او، برای گنهکاران مؤثر است و موجب پذیرش توبه و نزول رحمت اللهی می‌شود. اگر وساطت و دعا و استغفار خواستن از سوی خدا شرک بود، چگونه ممکن بود در قرآن چنین دستوری به گنهکاران داده شود. منتها افراد خطاکار باید نخست توبه کنند و از راه خطا برگردند، سپس برای قبول توبه خود از استغفار پیامبر استفاده کنند. پس پیامبر آمرزنده گناه نیست؛ او تنها می‌تواند از خدا طلب آمرزش کند. این آیه نیز پاسخ دندان شکنی است به آنها که این گونه وساطت شرک می‌دانند. ( تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۴۹۹.)
استدلال مالک به آیه قرآن، در جواز توسل:
در مناظره و گفتگویی که میان منصور دوانیقی ـ از خلفای عباسی که در مسجد پیامبر ص مشغول زیارت بود و سلامها و دعاها را با صدای بلند می خواند ـ و میان مالک، پیشوای مالکی های اهل سنّت اتفاق افتاد آمده است:
منصور دوانیقی از مالک پرسید: آیا بعد از زیارت پیامبر اکرم [ص]، رو به قبله قرار بگیرم خدا را بخوانم، یا هم چنین رو به قبر پیامبر ایستاده و دعا کنم؟
مالک گفت : چرا می خواهی صورتت را از قبر پیامبر بر گردانی، با این که آن حضرت، وسیله تو و پدرت حضرت آدم علیه السلام به سوی خدا است؟ بلکه رو به قبر رسول خدا [ص] به ایست و از او طلب شفاعت کن، که خداوند شفاعت او را می پذیرد. زیرا خدای متعال در قرآن می فرماید: “وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّـلَمُوآا أَنفُسَهُمْ جَآءُوکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا ا

للَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا “واگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند، پیش تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر نیز برای آنان طلب آمرزش می کرد، قطعا خدا را توبه پذیر مهربان می یافتند.( نساء ۶۴ - الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، ج ۱، ص ۲۸ )

۴- آیه طلب استغفار: «قالوا یأبانا استغفرلنا ذنوبنا انا کنا خاطئین قال سوف استغفرلکم ربی انه هو الغفور الرحیم؛ گفتند: پدرجان، از خدا برای ما آمرزش بخواه که ما خطاکار بودیم. گفت: به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می‌طلبم که او آمرزنده و مهربان است».

۵- وَ إِذا قيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ( ۵ منافقون )
و چون به آنها گفته شود: بیایید تا رسول خدا برای شما آمرزش بطلبد ، ( از روی انکار و تکبر ) سرهایشان را برمی گردانند ، و آنها را بینی که اعراض می نمایند و دیگران را نیز بازمی دارند در حالی که متکبر و گردن فرازند.

✅ توسل به پیامبر ص در سنت
قبل از خلقت ، در حال حیات و ممات ایشان

قبل از خلقت :
حاکم نیشابوری از علمای بزرگ اهل سنّت در کتاب المستدرک علی الصحیحین از عمر بن خطّاب و او هم از رسول اکرم ص نقل کرده است که فرمود:
زمانی که حضرت آدم گرفتار خطا گردید، خداوند عالم را به آبروی رسول اکرم سوگند داد که وی را مورد بخشش و مغفرت قرار دهد.
خداوند فرمود: ای آدم! چگونه محمّد را شناختی با اینکه او هنوز پا به عرصه وجود نگذاشته است؟
حضرت آدم پاسخ داد: پس از آن که خلق شدم، به بالای سرم نظری افکندم، نوشته ای را در ستون های عرش مشاهده کردم که نوشته شده بود: “لا إله إلا اللّه محمّد رسول اللّه”، دریافتم که حضرت محمّد گرامی ترین موجود هستی است، چون نام او در کنار نام تو جای گرفته بود.
فقال اللّه: صدقت یا آدم إنّه لأحبّ الخلق، إذ سألتنی بحقّه فقد غفرت لک، ولولا محمّد ما خلقتک.
خداوند فرمود: آری! راست گفتی، او محبوب ترین انسانِ هستی است و اکنون که مرا به حقّ او سوگند دادی از تمام خطاهای تو صرف نظر نمودم و اگر او نبود، تو را خلق نمی کردم.
حاکم نیشابوری سپس می گوید: هذا حدیث صحیح الإسناد ... سند این حدیث صحیح است
( مستدرک علی الصحیحین، ج ۲ ص ۶۷۲، ج ۲، ص ۶۱۵)

در زمان حیات :
بخاری از أنس بن مالک نقل می کند:
در زمان نبی مکرم صلی اللّه علیه وسلم در مدینه قحطی آمد، پیامبر در حالی که مشغول خواندن خطبه نماز جمعه بود، عربی ایستاد و عرض کرد: یا رَسُولَ اللَّهِ هَلَکَ الْمَالُ وَجَاعَ الْعِیالُ فَادْعُ اللَّهَ لَنَا؛ یا رسول الله! در اثر قحطی تمام زندگی ما نابود شد زن و فرزند ما از گرسنگی از بین رفت، از خدا بخواه که این پیش آمد ناگوار را از ما برطرف سازد.
فَرَفَعَ یدَیهِ وَمَا نَرَی فِی السَّمَاءِ قَزَعَةً فَوَالَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ مَا وَضَعَهَا حَتَّی ثَارَ السَّحَابُ أَمْثَالَ الْجِبَالِ ثُمَّ لَمْ ینْزِلْ عَنْ مِنْبَرِهِ حَتَّی رَأَیتُ الْمَطَرَ یتَحَادَرُ عَلَی لِحْیتِهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ فَمُطِرْنَا یوْمَنَا ذَلِکَ وَمِنْ الْغَدِ وَبَعْدَ الْغَدِ وَالَّذِی یلِیهِ حَتَّی الْجُمُعَةِ الْأُخْرَی[36]؛ پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در حالی دستش را به دعا برداشت که هیچ اثری از ابر در آسمان مدینه به چشم نمی خورد، سوگند به خداوندی که جان من در قبضه او است، پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله دستان خود را پایین نیاورده بود که ابرهای متراکم همانند کوه، فضای مدینه را فرا گرفت. رسول اکرم صلی الله علیه و آله هنوز از منبر به پایین نیامده بود که قطره های باران از ریش مبارکش سرازیر بود. و این بارش تا یک هفته ادامه داشت تا آن که با دعای حضرت باران از بارش باز ایستاد
((( صحیح بخاری، ج ۱، ص ۲۲۴ )

توسل در زمان ممات :
توسل به پيامبر اكرم (ص) بعد از وفات او. قحطي شديدي در مدينه پيش آمد. گروهي از مردم نزد عايشه رفته و چاره جويي خواستند، عايشه گفت: برويد كنار قبر پيامبر اكرم ـ ص ـ، سوراخي در بالاي سقف قبر بكنيد به طوري كه آسمان از آنجا ديده شود و منتظر نتيجه باشيد، رفتند و آن سقف را سوراخ كردند به طوري كه آسمان ديده مي‌شد، باران فراواني باريد به‌قدري كه بعد از مدتي بيابان‌ها سر سبز شد و شتران چاق و فربه شدند(( سننن داریمی ج ۱ ص ۴۴ )

حجت الاسلام سید محمدی, [11.03.21 14:23]
توسل در زمان ممات :

زيني دحلان، مفتي شهر مكّه در ادامه نقل اين حديث مي گويد: ابوبكر گفت: اي رسول خدا، زندگي و مرگت پاك و طاهر و بابركت بود، با مرگ تو وحي الهي براي هميشه قطع شد، مقام و شأن تو برتر از توصيف است و اجازه گريه نمي دهد و اگر مرگ تو در اختيار ما بود، با جان هاي خود از مرگت جلوگيري مي كرديم. اي پيامبر خدا، در پيشگاه پروردگارت ما را ياد كن و فراموش نفرما.( الدرر السنيّة في الردّ علي الوهّابيّة، ص ۳۴)
امام علی ع هنگامی که بدن مطهّر رسول خدا ص را غسل می داد، آن حضرت را مخاطب قرار داد و عرض کرد: ای رسول خدا، پدر ومادرم به فدایت باد! با مرگ تو وحی الهی و پیامهای آسمانی قطع شد. .. یادآور ما نزد پروردگارت باش و ما را از یاد مبر(نهج البلاغه، خ ۲۳۵)

✅ توسل مردود
باید دانست که توسل جستن و واسطه قرار دادن انسان‌های برگزیده و شایسته‌ای همچون انبیا و امامان معصوم و اولیای اللهی وقتی با توحید در دعا منافات پیدا می‌کند که بخواهیم آنان را در عرض خداوند قرار دهیم و مستقلاً از آنان چیزی بخواهیم که در این صورت توسل به معنای شرک‌ ورزیدن به خدا و رقیب تراشیدن برای اوست، اما توسل جستن به پیامبر اکرم - ص و امامان معصوم (ع) هرگز به این معنا نیست که آنها نیز در کنار خداوند، ربوبیت و تدبیر امور و اجابت حوائج مردم را مستقلاً به عهده داشته باشند، بلکه توسل، تنها به معنای واسطه قرار دادن انسان‌های والاتری است که در پیشگاه خداوند، مقام و منزلت بالاتری دارند و از قرب بیشتری برخوردارند.
بنابراین توسل جستن به پیامبر ص و اولیای اللهی نه تنها شرک نیست بلکه عملی پسندیده و مورد تایید شارع می باشد .