تولید و رفع موانع آن

یکی از راه‌های رفع موانع برای تولید در سالی که به این مناسبت نام‌گذاری شده است، شناخت ماهیت تولید و ماهیت موانع تولید است. با توجه به آنکه در این بخش نگاه ما یک نگاه مکتبی است، باید درباره ابعاد معنوی تولید و موانع آن بحث کنیم. نگاه اسلام به موضوع تجارت و فعالیت‌های اقتصادی یک نگاه عمیق و جامع است که از دیرباز تاکنون بحث‌های مختلفی درباره آن صورت گرفته، اما هیچ‌گاه همچون یک برنامه مدون عملی در جوامع بشری دیده نشده است. بخشی از این برنامه عملی اقتصاد اسلامی همان پژوهش‌‌ها، کتاب‌ها و رساله‌هایی است که در کتابخانه‌ها و پژهشگاه‌ها معطل مانده و بخشی عظیمی از آن همان دستوراتی است که در قرآن و روایات موجود است و استخراج نشده تا مورد بحث و کار قرار بگیرد. اولین قدم در این مسیر جامع دیدن اقتصاد اسلامی است، یعنی هر آنچه در قرآن و روایات و ادله در مورد مسائل اقتصای هست، باید داخل در این بحث بیاوریم و اخلاق اقتصادی، احکام اقتصادی و دستورالعمل‌های اقتصادی را از یکدیگر تفکیک نکنیم و هر بحث را متعلق به یک گروه از طلاب، دانشجویان، مسئولان، طراحان مسائل اقتصادی و... قلمداد نکنیم. این نوع تفکیک یعنی هر کسی در بحث خودش بماند و استنباطات خود را به دیگر گروه‌ها انتقال ندهد. وحدت میان حوزه و دانشگاه، یعنی وحدت میان ماهیت اقتصاد دینی و اقتصاد جهانی که نتیجه‌ای جز انتقال به دستگاه‌های برنامه‌ریز و تصمیم‌گیر حکومتی ندارد و چه چیزی بهتر از این؛ هنگامی که می‌گوییم «اقتصاد اسلامی» نباید تصور کرد که قرآن و ائمه اطهار(ع) کتاب یا رساله‌ای مخصوص کارهای اقتصادی نوشته‌‌اند و ما فقط باید آن را عمل کنیم؛ چه آنکه هیچ‌یک از علوم اسلامی اینچنین نبودند. تدوین جزئیِ مباحث دینی به فعالیت علمی علما نیاز داشته که این امر با کارهای علمی در موضوعات مختلف محقق شده و در طول هزاران سال مورد استفاده قرار گرفته است.

برای نمونه، مبتکر علم نحو(علم شناخت الفاظ زبان عرب) امیرالمؤمنین(ع) بودند که در حد چند جمله از ایشان شنیده شده، اما امروز هزاران کتاب کاربردی نحوی در دسترس ماست و نحو یک علم جهانی است. همچنین در مورد علم اصول، کلام، فلسفه، اخلاق، عرفان، فقه و... کارهای بزرگی صورت گرفته است که اغلب آنها به آیات و روایات دین اسلام تکیه دارند، اما مسائل اقتصادی فقط در احکام فقهی دیده شده است. احادیث اقتصادی مانند دیگر آیات و روایات راه رشد، توسعه، بالندگی، دوری از زیان، دوری از خسارت و... را نشان می‌دهند. کسانی‌که می‌خواهند کار اقتصادی انجام دهند اگر شناخت کافی نسبت به آداب آن نداشته باشند یا دین خود را از دست می‌دهند یا سرمایه‌شان را؛ به‌عبارتی گام نهادن در این مسیر لازمه نزدیک شدن به اخلاق اقتصادی و دور شدن از آفات آن است. سوای آنکه برخی از آیات و روایات دورنمایی از زندگی مادی و معنوی را به ما نشان می‌دهند و در خود صدها نکته علمی را جای داده‌اند. به‌عنوان اولین قدم باید بدانیم چندین آیه قرآن از روابط و فعالیت‌های اقتصادی می‌گوید. بلندترین آیه قرآن، آیه‌ای مربوط به تعاملات اقتصادی است. آیه ۲۸۲ سوره بقره که در مورد مکتوب کردن هر تعامل اقتصادی می‌گوید و نیتش جلوگیری از ضررها، آفت‌ها و اختلاف‌های مختلف است که در اثر اعتماد بی‌جا و سهل‌انگاری هنگام قرض گرفتن یا قرض دادن به‌وجود می‌آید؛ یعنی با یک تذکر اقتصادی از اختلافات بی‌شمار در زندگی جلوگیری می‌کند.

پس حرام و حلال‌های شرعی در موضوعات اقتصادی جهت آسایش انسان‌ها ایجاد شده‌اند تا آسایش در آخرت را به ارمغان بیاورد. بسیاری از انسان‌ها به دنبال آسایش در دنیا هستند و می‌خواهند بهره بیشتری در این دنیا داشته باشند، اما چگونه؟ روایات ما این رزق فراوان را در تجارت می‌بیند، تجارتی که آنها را از تنبلی، بی‌حوصلگی، رکود و بی‌کاری دور می‌کند. به‌همین دلیل امام صادق(ع) می‌فرمایند: «تِسعَة أعشار الرزق فِي التِجارة»؛ نه قسمت از ده قسمت رزق در تجارت است.(وسائل، ج12،ح3) همچنین می‌فرمایند: «التِّجارةُ تَزيدُ في العقلِ»؛ تجارت کردن عقل و خرد را مى‌افزايد.» (همان، ح9) و برعکس می‌فرمایند: «تَرک التِّجَارَةِ يَنقُصُ العَقل»؛ رها کردن تجارت از عقل مى‌کاهد. (همان، ح14) این احادیث هم بعد فردی دارند و هم بعد اجتماعی و هم بعد سیاسی و هم بعد فرهنگی؛ یعنی جامعه‌ای که در آن کار و فعالیت تجاری و اقتصادی زیاد است عاقلانه‌تر رفتار می‌کند، هوشیارتر است و قدرت بیشتری دارد. اگر مسئولان یک کشور می‌خواهند مردم‌شان آگاهانه‌تر رفتار کنند و زندگی بهتری داشته باشند، باید آنها را به‌سمت تجارت و تولید و فعالیت صحیح اقتصادی سوق دهند؛ زیرا رشد آنها در این مسائل، رشد آنها در مسائل دیگر زندگی را سبب می‌شود. مردم باید به تولید و ابتکار دست بزنند، سرمایه‌شان را خودشان اداره کنند، مراقب رفتارهای اقتصادی خود و اطرافیان باشند، افراط و تفریط نکنند، حلال و حرام دینی را رعایت کنند و با بالا بردن آگاهی، موانع را از سر راه‌شان بردارند که این مهم با فعالیت‌های آموزشی، علمی و اطلاع‌رسانی عالمان و دانشمندان و راهنمایی مردم کیفیت بالاتری پیدا می‌کند. پس علما باید مردم را در شناخت ماهیت کارهای اقتصادی و تولیدی یاری کنند.