هدف مناظره اقامه حق است

مهم‌ترین هنر یک انسان توانایی گفت‌وگو کردن و ارتباط کلامی است. گفت‌وگو کردن و سخن گفتن با دیگر انسان‌ها یک قیام است برای تغییر؛ خداوند وقتی پیامبر اسلام(ص) را مأمور هدایت مردم کرد، ایشان را به قیام و گفت‌وگو و آگاه‌سازی امر کرد و پیامبر(ص) به‌خوبی این وظیفه را انجام می‌دادند. دشمنان پیامبر(ص) از هنر سخن گفتن ایشان ترس داشتند و می‌دانستند هر کسی با پیامبر(ص) هم‌کلام شود، نمی‌تواند مجذوب او نشود. ائمه اطهار(ع) به‌ویژه امیرالمؤمنین علی(ع) در سخن گفتن و استفاده از کلمات و عبارات صحیح، به‌ جا و دلنشین رقیبی در عالم نداشته و ندارند. حتی دانشمندان غیرمسلمان علی(ع) را به‌عنوان امیر بیان می‌شناسند و کلام ایشان را دارای اعجاز می‌دانند. ائمه طاهرین با گفت‌وگوی صحیح و استفاده از هنر سخنوری و مناظره انسان‌های بی‌شماری را به‌سمت دین هدایت کردند، شبهات بی‌شماری را جواب دادند، دین را تثبیت کردند و صدای حقانیت آن را تا قیامت در عالم منتشر فرمودند. پیامبران الهی نیز همیشه با سخن گفتن، استدلال کردن، تفهیم مردم و نرم کردن قلب‌شان با گفت‌وگو کردن دین خود را عرضه و مردم را به ‌سمت خداوند هدایت کردند؛ زیرا به‌همان میزان که خداوند پیامبران را توانا می‌دید برای ابلاغ رسالت، انسان‌ها را توانا می‌دید برای درک و قبول حقایق؛ یکی از نعمت‌هایی که خداوند در قرآن کریم به آن اشاره فرموده، نعمت زبان است: «أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَینَین وَ لِسانًا وَ شَفَتَینِ» (بلد 8 و9) این نعمت با آنکه حجم کوچکی نسبت به سایر اعضای بدن دارد، اما کارایی بسیار زیادی دارد و هر میزان که می‌تواند راهگشا باشد، در زندگی انسان‌ها به همان میزان هم می‌تواند انسداد در رفتار و افکار و حیات بشریت ایجاد کند.

خداوند وقتی پیامبران را به‌ سوی فرد یا گروهی برای هدایت می‌فرستاد اول توصیه به خوب سخن گفتن و محکم استدلال کردن می‌فرمود. «یاایهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیدًا»(احزاب/70)؛ خداوند در سوره نحل آیه 125 می‌فرماید: «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ...» از آن‌ طرف به کنترل زبان توصیه می‌فرماید: «وَإِنَّ عَلَیکُمْ لَحافِظینَ کِراماً کاتِبین»؛ در سخن گفتن مواظب باشید؛ چراکه تمام سخنان‌تان نوشته می‌شود.(انفطار 10و11) خداوند در قرآن وقتی می‌خواهد دلیل مجذوب شدن پادشاه مصر به حضرت یوسف(ع) را بیان فرماید، می‌گوید: «فَلَمَّا کلَّمَهُ»؛ یعنی کلمه‌ای با یوسف سخن گفت و فوراً ایشان را نزد خود دارای مکنت و امین دانست. جایگاه سخن گفتن و گفت‌وگو کردن بسیار بالاست و می‌توان با چند کلمه منافع زیادی را ایجاد و از مضرات متعددی جلوگیری کرد. خداوند هدایت را متأثر از خوب سخن گفتن می‌داند و می‌فرماید: «و به‌سوی سخنان پاکیزه هدایت می‌شوند و به راه خداوند شایسته ستایش، راهنمایی می‌گردند.»(حج/24) مؤمن واقعی کسی است که می‌خواهد با سخن گفتن و تبادل نظر و مناظره و استدلال راه هدایت را پیش بگیرد و اقامه حق کند. اسلام برای اثبات حق و قدرت فقط گفت‌وگو کردن را سفارش می‌دهد. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «رُبَّ قَوْلٍ أَنْفَذُ مِنْ صَوْلٍ»؛ چه بسیار سخنانى که از حمله (و اعمال قدرت) نافذتر است. نفوذ سخن نیز بر عقل و علم تکیه دارد، نه بدزبانی. گفت‌وگوی صحیح هدفمند است، تبیین‌کننده‌ و دقیق است و همچنین اثری مفید و بلندمدت دارد. امام سجاد(ع) می‌فرمایند: «مؤمن سکوت می‌‏کند تا سالم بماند و سخن می‌گوید تا سود برد.» (الکافى، ج۲، ص۲۳۱) سود و زیان هم در راستای اهداف انسانی و دینی تعریف می‌شود. همانطور که سخن گفتن می‌تواند راهگشا باشد، بدزبانی و گفتارهای بیهوده مانند تهمت زدن، برچسب زدن، افشای اسرار و بی‌آبرو کردن دیگران برای کوچک کردن آنها اثری زشت از خود به‌جای می‌گذارد. دین اسلام به شدت این نحوه سخن گفتن را نهی کرده است و اهل بیت(ع) شیعیان خود و پیروان خود را از این رفتار نهی فرموده‌اند. در مباحث سیاسی نیز این منهیات به قوت خود باقی است؛ زیرا اثری فراگیر دارد و می‌تواند لطمات زیادی را هم در بعد فردی و هم در بعد اجتماعی به‌جای بگذارد. هنگامی که به مناظرات اهل بیت(ع) با مخالفان مراجعه می‌کنیم، با افرادی برخورد می‌کنیم که در وقت ناتوانی از پاسخ به ائمه روش‌هایی جز استدلال را پیش گرفتند و فاصله فکری و عقلی خود را با انسانیت و ائمه طاهرین بیش از پیش نشان دادند. در این لحظات ائمه گفت‌وگو را رها کرده و از جدل خودداری می‌فرمودند؛ زیرا مراء و جدل در دین اسلام به شدت نهی شده است. دشمنان دین و مکتب به بدزبانی و بی‌ادبی شهره بودند و اهل مکتب به خوش سخنی و سخنان محکم. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «هرزه‌گویی و بدزبانی از صفات اسلام(و مسلمان) نیست.» (مجموعه‌ورام، ج1، ص110) همان‌طور که بزرگانی مانند حضرت عبدالعظیم مدام به‌دنبال هم‌لباسی با دین بودند و از شبیه شدن به دشمنان دین دوری می‌کردند، اهل مکتب نیز در هنگام سخن گفتن و گفت‌وگو کردن باید از شبیه شدن به دشمنان دین دوری کنند. توصیه دین مراقبت از زبان است هنگام سخن گفتن. حضرت رسول(ص) می‌فرمایند: «بهشت بر فحاش و هرزه‌گوى کم‌حیایى که باک ندارد چه می‌گوید و چه مى‏شنود حرام است.» (ارشادالقلوب، ج1، ص143)