متغیر وابسته

جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا در سخنرانی خود در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک، مدعی شد واشنگتن آماده بازگشت به توافق هسته‌ای است، به شرط آنکه ایران تعهدات خود را در ذیل برجام از سر گیرد. در مقابل، رئیس جمهور و وزیر خارجه کشورمان هر دو در مواضع صریح و روشنگرانه خود در مجمع عمومی سازمان ملل تأکید کردند، میان آنچه آمریکا در خصوص بازگشت به برجام بر زبان می‌آورد و رویکرد عملی کاخ سفید در قبال توافق هسته‌ای، تناقضی آشکار وجود دارد.حجت‌الاسلام رئیسی در سخنان خود که به صورت مجازی خطاب به اعضای جامعه بین‌الملل مطرح شد، تصریح کرد ایران مذاکره را برای مذاکره نمی‌خواهد و صرفاً در مذاکراتی حضور پیدا خواهد کرد که خروجی آن، رفع عملیاتی تحریم‌های ظالمانه باشد. حسین امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان نیز در این زمینه اظهار داشت:

«ضمن اینکه بررسی‌های خودمان را برای بازگشت به مذاکرات وین انجام می‌دهیم، نباید خودمان را معطل و منتظر نتیجه مذاکرات وین بگذاریم.»

برجام به متغیر وابسته تبدیل می‌‌‌شود

پیام جمهوری اسلامی ایران در نشست اخیر مجمع عمومی سازمان ملل متحد کاملاً گویا بود. بر این اساس، «برجام» قرار است از یک «متغیر مستقل» در حوزه سیاست خارجی و اقتصاد کشورمان، به یک «متغیر وابسته» تبدیل شود. در قاموس راهبردی و رفتاری دولت سیزدهم، توافق ابطال‌پذیری به نام برجام، قطعاً حکم «نقطه ثقل راهبردی» کشور را ایفا نخواهد کرد و حتی به فرض آنکه احیا شود، حکم یک «ظرفیت تاکتیکی» را در منظومه دیپلماسی و سیاست خارجی خواهد داشت. این پیام به صورتی گویا و جامع در نیویورک، به سایر کشورها و دولت‌های عضو سازمان ملل متحد مخابره شد. یکی دیگر از موضوعاتی که رئیس جمهور کشورمان در خصوص برجام مطرح کرد، مربوط به «عهدشکنی آشکار طرف آمریکایی» در مقابل «پایبندی ایران به توافق هسته‌ای» بود. بازخوانی آنچه در سال 2018 میلادی (زمان خروج یکجانبه دولت آمریکا از برجام) در سخنان رئیس جمهور کشورمان رخ داد، دو پیام آشکار را به نظام بین‌الملل مخابره کرد:

نخست اینکه، دفرمه‌شدن توافق هسته‌ای، محصول عملکرد مستقیم دولت ترامپ و استمرار این روند در دولت جو بایدن بوده است. بنابراین در معادله برجامی اخیر، واشنگتن حکم «طرف خاطی» و جمهوری اسلامی ایران حکم «طرف محق» را دارد.

دوم اینکه، هرگونه توافقی که واشنگتن در یک سوی آن قرار داشته باشد، حکم یک «پدیده ابطال‌پذیر» را دارد. این قاعده در زمان خروج آمریکا از توافق هسته‌ای به اثبات رسید. اصرار دولت بایدن بر ارائه ندادن تضمین در خصوص آینده برجام نیز از بنیان سست این توافق حکایت دارد.

فرامتن اظهارات رئیس جمهور درخصوص برجام

سخنان رئیس جمهور کشورمان در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ناظر بر یک «فرامتن» خاص بود! بخشی از این فرامتن، مربوط به اختلافی بود که در فاصله سه روز تا برگزاری نشست مجمع عمومی، میان آمریکا و فرانسه به وجود آمده بود. انعقاد پیمان آکوس میان واشنگتن، لندن و کانبرا سبب شد تا استرالیا در تصمیمی که به صورت ناگهانی اعلام شد(در حقیقت از ماه‌ها قبل گرفته شده بود)، قرار داد قطعی خرید زیردریایی‌های هسته‌ای خود از فرانسه را ابطال کرده و کاخ سفید را در این فرآیند جایگزین کاخ الیزه کند!

حجت‌الاسلام رئیسی بدون آنکه به طور مستقیم به این واقعه اشاره‌ای کند، از «درک روشن» افکار عمومی دنیا و حتی دولت‌های هم‌پیمان آمریکا در قبال «بی‌تعهدی ذاتی» این کشور به بهترین نحو ممکن استفاده کرد و تصویر «آمریکای عهدشکن» را به خوبی در برابر دیدگان میلیاردها انسان که مخاطب مجمع عمومی سازمان ملل بودند، آشکار کرد. میان متن سخنرانی رئیس جمهور در خصوص برجام و فرامتنی به نام «عهدشکنی ذاتی آمریکا»، ارتباطی مستقیم و پررنگ وجود داشت. همین مسئله، تأثیرگذاری سخنان رئیس جمهور در نشست اخیر را دوچندان کرد.

آینده برجام چه می‌شود؟

خطوط قرمز جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات برجام، کاملاً مشخص است. از سوی دیگر، مسیر بازگشت رسمی، حقوقی و منطقی واشنگتن به توافق هسته‌ای نیز طی شش دور مذاکرات اخیر در وین ترسیم شده است. در جریان حضور همزمان وزرای امور خارجه ایران، آلمان، فرانسه، چین، روسیه و انگلیس در نیویورک، نشست‌های دوجانبه‌ای میان حسین امیر عبداللهیان و آنها برگزار شد؛ اما این نشست‌ها، منتهی به برگزاری نشست وزرای امور خارجه در نیویورک نشد. قرار است مذاکرات ایران و اعضای 1+4 به زودی در وین از سر گرفته شود؛ اما در صورتی که دولت بایدن بر مواردی مبنی بر «تعلیق محدود تحریم‌های ضد ایرانی»، «عدم ارائه تضمین در خصوص آینده توافق هسته‌ای»، «گره‌زدن  برجام به مذاکرات موشکی و منطقه‌ای» و «عدم پذیرش راستی‌آزمایی در پروسه احیای برجام» تن ندهد، اساساً استمرار مذاکرات بر سر احیای سند برجام معنایی نخواهد داشت. این مواضع به گونه‌ای شفاف برای طرف مقابل تشریح شده است که بایدن کارگروهی را در وزارت امور خارجه آمریکا با هدف «ترسیم راهکارهای جایگزین احیای برجام» مشخص کرده و آنها در حال ارائه مشاوره به کاخ سفید در خصوص آثار و پیامدهای احیا نشدن توافق هسته‌ای هستند.

در این میان، بیشتر نزدیکان بایدن به وی هشدار داده‌اند که «عدم احیای برجام» برای واشنگتن هزینه‌هایی به مراتب سخت‌تر نسبت به گزینه‌های احتمالی دیگر خواهد داشت. با این حال اعضای وزارت خارجه آمریکا در حال سنجش مدل‌هایی، مانند «فریز در برابر فریز» و «اقدامات گام به گام» هستند. با این حال، دولت و وزارت امور خارجه کشورمان به طرف مقابل (واشنگتن و تروئیکای اروپایی) هشدار داده است که زمان برای بازگشت غرب به توافق هسته‌ای (بدون کم و زیاد) محدود است.

بازی نخ‌نمای آژانس

در این میان، بازی نخ‌نمای آژانس در زمین آمریکا و سه کشور اروپایی تمامی ندارد. در سفیر اخیر رافائل گروسی، مدیر کل آژانس به ایران مقرر شد به بازرسان آژانس اجازه داده شود تا نسبت به سرویس فنی تجهیزات نظارتی مشخص شده (در توافقات قبلی) و جایگزینی کارت‌های حافظه آنها اقدام کنند. البته این تجهیزات و متعلقات آنها، در ایران و تحت مهر و موم مشترک تهران و آژانس نگهداری خواهد شد. پس از این سفر، شورای حکام آژانس از صدور قطعنامه ضد ایرانی در نشست ماه سپتامبر(نشست اخیر) اجتناب کرد. با این حال، اصرار آژانس مبنی بر «بازگشت یکطرفه ایران به برجام» و «پذیرش نظارت‌های فراپادمانی» به قوت خود باقی‌ست. این رویکرد سیاسی و غیرحقوقی رافائل گروسی و همراهانش، در هم‌پوشانی کامل با بازی آمریکا و تروئیکای اروپایی صورت می‌گیرد. مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مأموریت دارد مؤلفه‌های فشار علیه کشورمان را در برهه کنونی و به ویژه در فاصله زمانی باقیمانده تا برگزاری مذاکرات وین 7(دور بعدی مذاکرات) تقویت کند. در مقابل، ایران تأکید دارد مطالبات غیرمستند و غیرحقوقی آژانس و همچنین اصرار این سازمان مبنی بر «پذیرش تعهدات یکجانبه از سوی ایران» را بر نمی‌تابد.

هم اکنون، مذاکرات میان وزارت امور خارجه و شورای عالی امنیت ملی بر سر تعیین ترکیب تیم مذاکره کننده هسته‌ای ادامه دارد. فارغ از اینکه کدام وزارتخانه یا نهاد مسئولیت اصلی مذاکرات وین را بر عهده بگیرد، «علی باقری» که به تازگی جایگزین «سیدعباس عراقچی» در مسند معاونت حقوقی وزارت خارجه شده است، نقش مهم و پررنگی در مذاکرات ایفا خواهد کرد. حضور علی باقری (احتمالاً به عنوان مذاکره کننده ارشد هسته‌ای ایران)، به این معناست که جمهوری اسلامی ایران بر سر موضع اعلامی خود مبنی بر «عدم برگزاری مذاکره برای مذاکره» مصمم است.

نتیجه گیری

تحلیلگران غربی معتقدند تا قبل از برگزاری مذاکرات وین 7، کاخ سفید باید تصمیم شفاف خود را در زمینه «بازگشت اصولی به برجام» یا «عدم بازگشت به برجام» اتخاذ کند و به دنبال راهکارهای فریبنده‌ای به نام «بازگشت بدون خاصیت به برجام» یا همان «بازگشت بدون رفع واقعی تحریم‌ها» نباشد. دولت سیزدهم علاوه بر آنکه بر گذار از «سیاست خارجی برجام محور» تأکید دارد، در فرآیند احیای برجام نیز قصد ندارد گارد خود را در برابر خواسته‌های نامعقول و هزینه‌ساز طرف مقابل باز کند. این خود بدترین خبر ممکن برای آمریکای طغیانگر و اروپای بدعهد به شمار می‌آید! در هر حال، آشکارسازی رویکرد استراتژیک، تاکتیکی و رفتاری ایران در قبال برجام و مذاکرات وین و اقناع افکار عمومی دنیا بر سر این موارد، مهم‌ترین دستاورد حضور مؤثر دولتمردان ما در نشست مجمع عمومی سازمان ملل است.