همه ظرفیت‌ها به میدان آمدند

از رزمندگان دفاع مقدس است که به عرصه علم و دانش پا گذاشته و امروز در دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله  به عنوان مدیر تحقیقات صنعتی مشغول فعالیت است. از نفرات اول تیم طراحی و تولید واکسن نوراست و هم اکنون مدیر اجرایی این پروژه به شمار می‌آید. با دکتر غلامرضا اولاد در زمینه راهبرد دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله برای تولید واکسن نورا هم‌کلام شدیم که در ادامه ماحصل این گفت‌وگو را می‌خوانید.

  آقای دکتر درباره ورود دانشگاه به بحث تولید واکسن توضیح دهید.

در اردیبهشت ماه 1399 حضرت آقا بر تولید واکسن داخلی تأکید کرده بودند. ما کارمان را از اسفند 1398 شروع کردیم. بلافاصله بعد از شروع اپیدمی ظرف یکی دو هفته تیم اصلی چیده و کار شروع شد.

تیم اصلی دکتر جعفر امانی، متخصص ژنتیک مولکولی، بنده متخصص بیوتکنولوژی مولکولی، دکتر شهرام نظریان رئیس مرکز زیست‌شناسی دانشگاه امام حسین(ع)، دکتر جعفر سلیمیان متخصص ایمنولوژی و محقق اصلی هم دکتر ابوالقاسمی بود. این تیم در همان دو هفته اول بحران کرونا تشکیل شد و جلسات هم‌اندیشی برای مقابله و پیشگیری بیماری تشکیل و بررسی‌ها انجام شد تا تصمیم بگیریم به سمت کدام یک از پلتفرم‌های موجود دنیا در حوزه تولید واکسن برویم. جلسات هم‌اندیشی در مراکز داخلی و مراکز خارج سپاه انجام شد. در داخل سپاه مرکز تحقیقات بیولوژی مولکولی دانشگاه بقیه‌الله(عج)، مرکز تحقیقات میکروبیولوژی کاربردی‌ـ دانشگاه بقیه‌الله(عج))، مرکز تحقیقات آسیب‌های شیمیایی دانشگاه بقیه‌الله(عج))، مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی دانشگاه بقیه‌الله(عج)) و مرکز تحقیقات زیست‌شناسی دانشگاه جامع امام حسین(ع) و در خارج از سپاه جلسات هم‌اندیشی با پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری، دانستیتو واکسن و سرم‌سازی رازی بخش ویروس، انستیتو واکسن و سرم‌سازی رازی بخش واکسن‌ساز، شرکت بایرپل (برای تولید صنعتی واکسن)، پژوهشگاه ملی ژنیتیم انستیتو واکسن و سرم‌سازی رازی، انستیتو پاستور و شرکت‌های دانش‌بنیان با محوریت مراکز تحقیقات مولکولی و مراکز تحقیقات میکروبیولوژی ویروس‌شناسی و... که در طی آن پلتفرم‌های مختلف بررسی شد و اطلاعات جامعی به دست آمد.

   شما در مجموع این تحقیقات به چه پلتفرمی رسیدید؟

ابتدا باید انواع را عرض کنم، بعد پاسخ شما را بدهم. انواع واکسن شامل ویروس کشته شده، ویروس زنده، واکسن پایه ویروس VLP، پروتئین نو ترکیب، DNA واکسن و RNA واکسن، وکتور پایه و MRNA است. اینکه هر نوع واکسن چه سازوکاری دارد و مزایای و معایب آن چیست، بررسی شد. حتی پروژه‌های جهانی هم بررسی شد (البته آمار امروز سازمان بهداشت جهانی در رابطه با انواع واکسن کرونا هم این است که ۳۵ درصد پروژه‌های واکسن، یعنی ۴۷ پروژه پروتئین نو ترکیب است که این نشان‌دهنده انتخاب درست ما در همان اسفند ماه ۹۸ بود). در واقع پلتفرم انتخابی ما این شد؛ چراکه امکان تهیه زیرساخت آزمایشگاهی سطح سه را داشتیم، عملا امکان تولید واکسن‌های ژنی را نداشتیم و مورد پسند هم نبود، فناوری واکسن‌های MRNA را هم نداشتیم، زیرساخت واکسن نوترکیب وجود داشت و امکان تولید انبوه آن نیز با استفاده از ظرفیت‌های داخلی وجود داشت. عملا واکسن نو ترکیب می‌توانست یک واکسن صددرصد داخلی بدون نیاز به دانش خارجی و واردات تجهیزات بود.

آقای دکتر فرآیند تحقیق و تولید به چه شکل انجام شد؟

شورای راهبردی متشکل از چند بخش شکل گرفت؛ خود ما که در دانشگاه بقیه‌الله هستیم، دکتر نظریان از دانشگاه جامع امام حسین(ع)، یک تیم ناظر که دکتر اکبری، شهریاری و میرنژاد هستند و کارفرما هم نماینده‌ای در شورا داشت که دکتر ثقفی و مهندس احمدپور هستند.  خارج از سپاه هم از مؤسسه واکسن و سرم‌سازی رازی و پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک همکارانی ما را همراهی می‌کردند. شرکت‌های دانش‌بنیانی هم در این زمینه همراه ما بودند؛ از جمله شرکت بایریل که تولید صنعتی را برعهده دارد و چند آزمایشگاه دانش‌بنیان و شرکت خصوصی دیگر، مانند بخش شتاب‌دهنده پرسیس ژن، شرکت جابربن‌حیان، نفس فارمد دارو، زیست دارو و آزمایشگاه ژن سبز؛ اما در زمینه اینکه چه کاری انجام شد باید بگویم که ما پروژه را از چند مسیر همزمان با استفاده از پروتئین‌های نوترکیب به عنوان کاندیداهای مختلف همزمان واکسن شروع کردیم. بعد نمونه‌های موفق را انتخاب کردیم و به هدف لازم رسیدیم.  در کل فرآیند از انتخاب فناوری طراحی و ساخت شروع شد، در مرحله پیش بالینی مطالعات سلولی، مولکولی و حیوانی انجام شد، بعد به استانداردسازی خط تولید، ایمنی تولید و گرفتن مجوز مبادرت کردیم. در حال حاضر، کارآزمایی بالینی در سه مرحله در حال انجام است که بعد از آن تولید انبوه و زنجیره پخش وجود دارد و کار ما با نظارت بر کارآیی واکسن در این مرحله ادامه خواهد یافت.

   شما کار واکسن نورا را زودتر از سایر مجموعه‌ها شروع کردید، اما گویا یک سری اتلاف وقت و بررسی‌های وقت‌گیر سرعت کار شما را گرفت، در این خصوص توضیح دهید.

نظارت و صدور مجوز فرآیندی دارد که خوب بود عزیزان وزارت بهداشت کمی تسریع می‌کردند. ما فاز اول را در بحث مطالعات اسفند 1398 انجام دادیم. فاز دوم که تولید آنتی‌ژن بود، تا اردیبهشت 1399 در دو دانشگاه سپاه انجام شد. فاز سوم که انجام آزمایش‌های تحلیلی و آنالیز برای انتخاب آنتی‌ژن برتر بود تا آذر 1399 طول کشید. فاز چهارم که فرمولاسیون و تعیین خصوصیت و دوزبندی کاندیدا واکسن بود، اسفند 1399 تمام شد. از آن به بعد تا خرداد 1400 اخذ مجوز طول کشید و الان هم مجوز کارآزمایی بالینی فاز به فاز جداگانه داده شده و اجازه ترکیب فازها را ندادند که این سرعت کار را گرفت.

   اجرای این پروژه چه دستاوردهایی به جز تولید خود واکسن داشت؟

سؤال خوبی کردید، ما در این پروژه بانک اطلاعات جامعی را جمع‌آوری کردیم، کمیته خبرگان واکسن و پیشگیری دو دانشگاه سپاه تشکیل شد، دانش فرمولاسیون و پایدارسازی واکسن کسب شد، هم‌افزایی سپاه و بخش خصوصی هم در این پروژه مهم است. در حوزه پدافند زیستی سازوکار علمی لازم کسب شد، مهم‌تر از همه فرمان ولی فقیه اجرا شد، ظرفیت‌های درون سپاری و برون سپاری پروژه در سپاه برای حصول به محصول بررسی و مدیریت شد. برای مقابله قطعی و سریع بعدی پلتفرم قطعی مشخص شد و این را متوجه شدیم که باید در سپاه برخی زیرساخت‌های لازم را برای شرایط عادی یا بحران در زمینه تولید واکسن ایجاد کنیم. چون ما برای تولید هم اکنون با شرکت خارج از سپاه قرارداد اولیه را اسفندماه سال قبل بستیم که ماهانه سه تا پنج میلیون دوز تولید خواهد شد.