نقشه راه اقتصاد ایران

رهبر معظم انقلاب اسلامی، سال جدید را سال «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» نامگذاری کردند. نامگذاری‌ای که مانند سال‌های گذشته در راستای شعارهای اقتصادی با محوریت موضوع تولید و البته این بار با قیود جدید اشتغال‌آفرینی و دانش‌بنیان بودن همراه بود. ایشان در سخنان نوروزی‌شان طرح مباحث اقتصادی در روز اول هر سال را به سبب اهمیت موضوع اقتصاد دانسته و خاطرنشان کردند اگر رشد اقتصاد با عدالت همراه شود، همه زمینه‌های پیشرفت به وجود خواهد آمد. تأکید چند باره رهبر معظم انقلاب بر نامگذاری سال‌های اخیر با عنوان «تولید» و مشتقات مربوط به آن نشان‌دهنده این مسئله است که مسیر اقتصادی تعیین شده از سوی ایشان برای کشور مسیری کاملاً علمی و منطقی و بر اساس وجود یک نگاه بلندمدت بوده است؛ به گونه‌ای که از اوایل دهه ٩٠ که معظم‌له سیاست‌های اقتصاد مقاومتی را ابلاغ کردند تا همین روزهای گذشته که سال جدید با عنوان «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» نامگذاری شد، همه این فرامین و برنامه‌ها را باید در یک راستا و تحقق استقلال اقتصادی با محوریت توجه به تولید دانست؛ به گونه‌ای که طی بیش از یک دهه گذشته عمده شعارهای مطرح شده، مربوط به موضوعات اقتصادی و در چند سال اخیر حول محور توجه به تولید ملی بوده است.
با دقت در شعارهای مطرح شده از سوی رهبر معظم انقلاب، متوجه می‌شویم تمام شعارهای اقتصادی مطرح شده طی سال‌های اخیر از رونق و جهش تولید تا حمایت از کار و سرمایه ایرانی و مانع‌زدایی و پشتیبانی از تولید و... در راستا و مسیر مشخص شده سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی در سال 1392 است. در واقع افزایش تاب‌آوری اقتصاد ایران، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، ایجاد توسعه پایدار اقتصادی، کاهش وابستگی و تأثیرپذیری از عوامل بیرونی و... از جمله اهدافی است که در پس طرح و تحقق این شعارها وجود داشته است. نامگذاری سال جدید با عنوان تولید و البته این بار با قید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین بودن تولید نیز از این قاعده مستثنی نبوده و صرفا با توجه به شرایط و مقتضیات اقتصاد ملی و بین‌المللی روی این قیود جدید تأکید شده است، لذا در گام اول نباید فراموش کنیم که اولویت کشور همچنان موضوع اقتصاد و مهم‌ترین موضوع در اقتصاد ملی توجه به موضوع «تولید» است.
همانطور که در بیانات نوروزی رهبر حکیم انقلاب نیز به آن اشاره شد، تولید موضوعی است که مهم‌ترین مسائل و مشکلات اقتصادی کشور مانند بیکاری، درآمد سرانه، رشد اقتصادی و.... با رونق آن حل می‌شود؛ از این رو تکرار کلید واژه تولید برای سال ١۴٠١ و آغاز راه قرن جدید نشان می‌دهد، مسیر پیش روی اقتصاد کشور کاملا مشخص بوده و تمام برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته برای سال‌های آتی نیز باید با محوریت توجه به افزایش تولید باشد؛ چرا که نگاه حاکمیت به موضوع تولید، مسئله‌ای موقتی یا صرفاً متناسب با شرایط موجود نبوده؛ بلکه یک برنامه و دستور کار بلندمدت برای اقتصاد ایران است.

* چرا تولید اشتغال‌آفرین
یکی از موضوعاتی که ممکن است برای اقتصادهای دانش‌بنیان با گسترش نقش دانش در عرصه تولید مطرح ‌شود کاهش نقش و میزان استفاده از نیروی انسانی در فعالیت‌های اقتصادی است. به نحوی که ممکن است ورود برخی از تکنولوژی‌های جدید و دانشی کردن تولید منجر به کاهش نیاز به نیروی انسانی شود. ضمن اینکه بر اساس پیش‌بینی‌های موجود از آینده اقتصاد، برخی از مشاغل طی دهه‌های آینده عملاً ماهیت و کارکرد خود را از دست داده و برخی از مشاغل فعلی در آینده‌ای نه چندان دور وجود نخواهند داشت. بر این اساس ضروری است دولتمردان در کنار توجه به تولید دانش‌بنیان باید به موضوع اشتغال و حرکت به سمت فعالیت‌های اشتغال‌آفرین اهتمام جدی داشته باشند. علاوه بر این موضوع در سال‌های گذشته به خصوص طی دو دهه گذشته عمده تمرکز دولت‌های ایران در حوزه سرمایه‌گذاری‌های تولیدی، توجه به فعالیت‌های سرمایه‌بر مانند سرمایه‌گذاری در صنایعی، مانند فولاد، پتروشیمی، خودرو و... بوده است. صنایع بزرگی که هرگز متناسب با میزان سرمایه‌گذاری دولت در این بخش‌ها، شاهد ایجاد اشتغال یا خلق فرصت‌های شغلی جدید نبوده‌اند. موضوعی که در سخنان آغاز سال رهبر معظم انقلاب نیز مورد اشاره قرار گرفت. روندی که باید در سال جدید اصلاح و سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در حوزه تولید به جای صنایع بزرگ و سرمایه‌بر، بر روی صنایع کوچک و کاربر که از میزان اشتغال‌زایی بالاتری برخوردارند، هدایت شود. ضمن اینکه براساس بررسی‌های انجام شده، بخش قابل توجهی از پیشرفت‌های صنعتی طی دهه‌های اخیرحاصل فعالیت‌های نوآورانه کسب‌وکار‌های کوچک بوده که دو ویژگی اصلی این کسب‌وکارها، کاربر بودن به جای سرمایه‌بر بودن و دانش‌بنیان بودن این کسب‌وکار‌هاست.

* نقش بهره‌وری در تولید دانش‌بنیان
سهم بهره‌وری در رشد‌های اقتصادی پیش‌بینی شده در اقتصاد ایران هرگز محقق نشده است؛ به گونه‌ای که از رشدهای پیش‌بینی شده 8 درصدی در برنامه‌های توسعه پنج ساله، نقش بهره‌وری حدود سه درصد بوده؛ اما در عمل سهم بهره‌وری در رشد اقتصادی در ایران طی این سال‌ها نزدیک به صفر بوده است. این در حالی است که در تولید دانش‌بنیان توجه ویژه‌ای به موضوع بهره‌وری وجود دارد و شاید بتوان یکی از ضروریات تحقق شعار سال و حرکت به سمت تولیدات دانش‌بنیان را توجه به موضوع بهره‌وری در تولید دانست.

* شعارهای سال در راستای اقتصاد مقاومتی
شعار سال ۱۴۰۱ یعنی توجه به تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین نه تنها شعاری برای سال جدید، بلکه به نوعی نقشه راه اقتصاد ایران طی دهه‌های آینده خواهد بود. بنابراین، این شعار صرفاً مربوط به سال جاری یا آینده کوتاه‌مدت اقتصاد ایران نیست. پیوستگی و ارتباط معنادار شعار‌ها و برنامه‌های اقتصادی مطرح شده از سوی رهبر معظم انقلاب طی یک دهه اخیر به گونه‌ای است که تمام شعارها و برنامه‌های مطرح شده طی این سال‌ها را می‌توان در راستای استقلال اقتصادی و توسعه پایدار کشور دانست؛ به نحوی که توجه به تولید ملی و موضوع تولید دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین در سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی نیز به صراحت مورد تأکید قرار گرفته بود و در بند دوم این سیاست‌ها آمده است: پیشتازی اقتصاد دانش‌بنیان، پیاده‌سازی و اجرای نقشه جامع علمی کشور و ساماندهی نظام ملی نوآوری به منظور ارتقای جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه باید مورد توجه قرار گیرد. همینطور در بند چهارم و بیستم این سیاست‌ها موضوع اشتغال و تمرکز بر فعالیت‌های اشتغال‌آفرین مورد تأکید قرار گرفته بود. در واقع آنچه در این سال‌ها و تحت عنوان شعار سال با محوریت توجه به اقتصاد و تولید ملی مطرح بوده، در سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی در سال 1392 نیز مورد توجه و تأکید قرار داشته است.

تحقق اقتصاد پایدار
کسب‌وکارهای دانش‌بنیان اصولا بنگاه‌های اقتصادی هستند که با خلق دانش و نوآوری به منظور ایجاد ارزش در محیط رقابتی فعالیت می‌کنند. از طرفی یکی از عوامل کلیدی موفقیت و بقای کسب‌وکارها و فعالیت‌های دانش‌بنیان ارزش‌آفرینی و مدیریت کسب‌وکار است. براساس‌ مطالعات صورت گرفته در سازمان همکاری‌های اقتصادی آسیا در سال‌های گذشته، پایدارترین اقتصادهای امروز جهان، اقتصادهای دانش‌محور هستند. در این میان، کسب‌وکارهای کوچک دانش‌بنیان موتور محرک اقتصاد به شمار می‌روند؛ کسب‌وکارهایی که نسبت به کسب‌وکارهای بزرگ از ضریب اشتغال‌آفرینی بیشتری برخوردارند. در واقع هر چه قدر در کشوری کسب‌وکارهای کوچک دانش‌بنیان گسترش پیدا کند، آن کشور اقتصاد پایدارتری خواهد داشت.

* توجه به محدودیت منابع
فعالیت‌های دانش‌بنیان فعالیت‌هایی است که بیشترین محصول و بازدهی را با کمترین منابع حاصل می‌کنند. امروزه و با توجه به محدودیت منابع اعم از منابع مالی، منابع طبیعی، انرژی و... تولید بیشتر با افزایش میزان منابع مورد استفاده، چندان مورد توجه نیست؛ بلکه افزایش تولیدی ارزش دارد که از طریق بهبود بهره‌وری استفاده از نوآوری‌های جدید بدون افزایش مصرف مواد اولیه یا نهاده‌های تولید ایجاد شود. از طرفی ماهیت وجود فعالیت‌های دانش‌بنیان این است که با استفاده از دانش و تجاری‌سازی نوآوری و اختراع بتواند با منابع و امکانات ثابت بازدهی بیشتری داشته باشد. برای مثال، ممکن است بخواهیم میزان تولید یک کالا در کشور 20 درصد افزایش یابد. در چنین وضعیتی فرض اول این است که برای افزایش 20 درصدی تولید آن کالا، متناسب با افزایش میزان تولید، میزان استفاده یا مصرف نهاده‌های تولید نیز افزایش یابد. در شرایط عادی، افزایش مصرف نهاده‌های تولید (در صورت وجود) منجر به افزایش میزان تولید خواهد شد، مسئله‌ای طبیعی که البته به دلیل وجود محدودیت در منابع طبیعی، مالی، انرژی و... یا مقدور نبوده یا حتی در صورت تحقق اقدام چندان ارزشمندی به شمار نمی‌رود. وجود این محدودیت‌ها باعث شده بسیاری از اقتصادها نتوانند میزان تولیدات خود را از حد مشخصی افزایش دهند. توجه به تولیدات دانش‌بنیان یکی از راهکارهایی است که می‌توان با تکیه بر آن از طریق دانشی کردن تولید و از طریق تجاری‌سازی نوآوری‌ها، میزان تولید و به تبع آن رشد اقتصادی را بدون افزایش مصرف نهاده‌های تولید افزایش داد.