نجات‌دهنده یا کم‌ اهمیت؟

در نگاه کلی، می‌توان منابع آب را به دو گروه آب‌های متعارف و نامتعارف طبقه‌بندی کرد. آب‌های متعارف شامل آن دسته از منابع آب سطحی و زیرزمینی هستند که در دسترس بوده و اغلب به ‌صورت رودخانه، چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، چشمه و قنات بهره‌برداری شده‌اند و آب‌های نامتعارف نیز شامل آب‌های ژرف و فسیلی، آب‌های شور، پساب‌ها و آب‌های جوی هستند که به دلیل محدودیت‌ها و هزینه‌های مطالعه و بهره‌برداری کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. بر اساس مستندات علمی موجود، آب‌های ژرف شامل آب‌های زیرزمینی است که در عمق بیش از ۱۵۰۰ متری زمین قرار دارد. البته برخی کارشناسان آب‌های پایین‌تر از عمق ۳۰۰ متری زمین را آب ژرف می‌دانند؛ چرا که به‌سادگی قابل دستیابی نیست. هرچند بخشی از این آب‌ها، به منزله آب‌های فسیلی چندین هزار ساله و تجدیدناپذیر شناخته می‌شود، اما تحقیقات علمی نشان می‌دهد، حجم عظیمی از آب‌های ژرف، قابل استفاده است.

چند دهه بحران آب
قدر مسلم است که ایران در منطقه خشک جهان قرار دارد؛ به‌گونه‌ای که میانگین بارش آن یک سوم میانگین جهانی و نزدیک به ۲۵۰ میلی‌متر است. طبق آمار، بارندگی کشور ۴۱۳ میلیارد مترمکعب در سال است که از این میان، ۲۹۳ میلیارد مترمکعب در کشتزارها و زمین‌ها جذب و بخشی نیز تبخیر می‌شود و ۱۳۰ میلیارد مترمکعب آن قابل برداشت است که از این میزان نیز ۱۰۵ تا ۱۰۷ میلیارد مترمکعب آن برداشت شده است. از منابع برداشتی نیز که نزدیک به ۹۸ میلیارد مترمکعب است، ۸۸ میلیارد مترمکعب در بخش کشاورزی، 7/5 میلیارد مترمکعب در بخش آشامیدنی و بهداشت و 2/1 میلیارد مترمکعب نیز در بخش صنعت مصرف می‌شود. طی چند دهه گذشته، برخاسته از رشد جمعیت، خشکسالی‌های پیاپی، همراهی نکردن مردم در بهسازی الگوی مصرف، باورناپذیری نسبت به چالش کمبود آب، مدیریت نادرست و ناکارآمد، ضعف برنامه‌ریزی و کشاورزی ناکارا به بحران آب در کشور انجامیده‌اند.

آب‌های ژرف، راهکار وزیر نیرو
بر اساس آمار موجود، نزدیک به ۸۰ درصد منابع آب زیرزمینی ایران به پایان رسیده است. با این‌ همه، شهریورماه سال 1400 بود که علی‌اکبر محرابیان‌، وزیر نیرو در دفاع از برنامه‌های خود در صحن علنی مجلس، استفاده از آب ژرف را راهکاری برای حل مشکل آبی کشور اعلام کرد که با انتقاد برخی از کارشناسان این حوزه مواجه شد. طبق گفته کارشناسان، استفاده از منابع آب‌های ژرف باید بسیار محتاطانه انجام شود و در شرایط خاص و ضروری باید به سراغ آب‌های ژرف رفت و وضعیت کنونی زمان مناسبی برای استفاده از این منبع نیست. سخن از آب‌های ژرف در کشور تاکنون در چند مقطع زمانی به میان آمده است که در دولت دوازدهم نیز، به‌ویژه در مناطق کم آب، همچون سیستان و بلوچستان به‌طورجدی مطرح شده بود. با این‌ همه، به‌طور مشخص دو گروه درباره این مسئله اظهارنظر می‌کنند. گروه مخالفان با دلایل زیست‌محیطی به‌طورجدی مخالف استفاده از آب‌های ژرف هستند و گروه موافقان نیز معتقدند، این آب‌ها از منابع تجدیدپذیرند و استخراج این منابع برای کشور در وضعیت کنونی بسیار حیاتی است.

مدیریت غیر قابل دفاع نیست
در همین راستا، داریوش مختاری‌، کارشناس ارشد حوزه مدیریت منابع آب نیز درباره آسیب‌شناسی و مشکلات موجود اجرای طرح برداشت از آب‌های ژرف گفته بود: «یکی از آسیب‌های جدی مدیریت آب کشور از دهه ۳۰ تاکنون، ساده‌انگاری و برخورد سطحی و شتاب‌زده در حوزه مدیریت آب بوده است؛ از این ‌رو مدیریت بهره‌برداری پایدار از منابع آب سطحی و زیرزمینی در گستره سرزمین ایران هرگز قابل دفاع نیست. تا جایی که برخی منابع خبری، ایران را در پایین‌ترین سطوح مدیریتی در حوزه منابع آب معرفی می‌کنند.» وی معتقد است: «این ویژگی نه‌تنها از نظر اقدامات مهندسی ساخت کاریزها (قنات‌ها)، سدها، بندهای کهن انحراف آب رودخانه‌های بزرگ و پل‌ها خودنمایی می‌کند؛ بلکه از دیدگاه نرم‌افزاری در مدیریت تأمین و مصرف آب سکونت‌گاه‌ها، حقوق عرفی آب در تقسیم حقابه‌ها و جانمایی سازه‌های آبی نیز به‌طور شگرف به چشم می‌خورد.»

آب‌های ژرف کشور را نجات می‌دهند؟
در مقابل عده‌ای معتقدند، باید با استفاده از آب‌های ژرف کشور را از خشکسالی نجات داد. در همین راستا، اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور در دولت یازدهم نیز در سفری که دی ‌ماه سال 1396 به چابهار داشت، در جمع مدیران شورای هماهنگی بحران سیستان و بلوچستان زمانی که مدیران استانی مهم‌ترین دغدغه این استان را بی‌آبی اعلام کردند، گفته بود: «استفاده از آب‌های دریا و آب‌های ژرف تنها راه نجات از بی‌آبی در این استان و کشور است که می‌تواند بسیاری از مشکلات را در بلندمدت حل کند.» همچنین اسفندماه سال 1400 بود که «سورنا ستاری» معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در زمینه اهمیت آب‌های ژرف و ضرورت انعقاد قراردادهای لازم برای پیشرفت این پروژه، اعلام کرد: «در حال‌ حاضر، روی توسعه مدل علمی کشف این آب‌ها کار می‌کنیم تا به آب با کیفیت بهتری برسیم و امیدواریم در چاه‌های جدید به آب شرب نیز دست یابیم.»

سخن آخر
قطار مطالعات آب‌های ژرف در کشور چند سالی است که به حرکت در آمده است. یکی از مواردی که به منزله مسئله جدی از سوی پژوهشگران حوزه مهندسی منابع آب مطرح می‌شود، هزینه استحصال آب از اعماق زمین است که بسیار بیشتر از دسترسی به چاه‌های عمیق آبرفتی خواهد بود. با این‌ همه، سؤالی که پس از اظهارنظر درباره بهره‌برداری از آب‌های ژرف مطرح می‌شود، این است که آیا وضعیت مناطقی از ایران که قرار است برای بهره‌برداری از آب‌های ژرف استفاده شوند، با شهرهای گوناگون کشورهایی که این طرح را اجرا کرده‌اند، یکسان است؟ در همین راستا، برخی معتقدند، آب‌های ژرف نه نجات‌دهنده بحران آب در کشور هستند و نه مسئله کم‌اهمیتی است. باید به این موضوع در ابتدا به‌صورت کارشناسی و فنی توجه و سپس اظهارنظر کرد؛ چرا که پیامدهای سیاسی و اجتماعی اظهارنظرات غیر کارشناسی در این زمینه می‌تواند بسیار مضر باشد.