غرق در فساد سیستمی

در تحلیل و بررسی وضعیت اقتصاد و معیشت در دوره پیش از انقلاب، فسادهای آن زمان از نکاتی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در واقع، اولین نکته در این زمینه آن است که فسادها در زمان رژیم شاه ماهیت «سیستمی» داشت؛ به چند دلیل، از جمله اینکه این فسادها عامدانه بود، خود رژیم فسادزا و مشوق فساد بود، فساد همه‌گیر بود، انگیزه و توانی برای مقابله با فساد وجود نداشت، میان عوامل فساد نوعی رابطه مشتری‌گونگی شکل گرفته بود؛ به گونه‌ای که هر یک کارچاق‌کن دیگری بودند و در نهایت اینکه دستگاه‌های ناظر و مسئول مبارزه با فساد نیز خود گرفتار فساد بودند. کانون فسادها در دوره پهلوی دوم، «بنیاد پهلوی» بود که ابزار اصلی شاه و خانواده سلطنتی برای عملیات مالی در داخل و خارج کشور بود. این بنیاد در 207 شرکت سهام داشت و افزون بر مدیریت طرح‌های سلطنتی و پرداخت مزایا و مستمری به وابستگان، مدیریت بخش‌های بزرگ کلیدی اقتصادی کشور را هم در اختیار داشت و شبکه گسترده‌ای از نهادهای اقتصادی، مانند بانک، بیمه، شرکت‌های سرمایه‌گذاری در بخش‌های صنعتی و ساختمانی، هتل‌ها، مجموعه‌های توریستی و... را تحت ‌پوشش داشت. فساد بنیاد پهلوی به ویژه از آن رو بود که هزینه‌های آن به صورت پنهانی از خزانه دولتی تأمین می‌شد و 20 تا 40 درصد از درآمدهای آن به حساب خاندان سلطنتی واریز می‌شد(درآمد ماهیانه آن 12 میلیون دلار بوده است).
با وجود همه تمجیدهایی که سلطنت‌طلبان از رضاشاه می‌کنند، اما شخص رضاشاه یکی از بزرگ‌ترین مفسدان اقتصادی تاریخ معاصر ایران است. وی در دوران حکومتش، آنقدر ثروت تصاحب کرد که به ثروتمندترین فرد ایران تبدیل شد. بر اساس برآوردها، ثروت وی به هنگام مرگ سه میلیون پوند و حدود یک و نیم میلیون هکتار زمین بوده ‌است. وقتی پس از عزل رضاشاه، مسئله دارایی‌های وی مطرح شد. نخست‌وزیر وقت، محمدعلی فروغی، در جلسه مجلس اعلا کرد: «رضاشاه مبلغ باورنکردنی ۶۸ میلیون ریال در حساب‌های شخصی‌اش در بانک‌های ایران داشت.» این مبلغ در آن زمان، برابر ۴۶ درصد نقدینگی کل کشور بود. وجه دیگر فسادهای سیستمی پهلوی اول، انحصارهای شدیدی بود که در صنایع ایجاد کرده بود؛ به گونه‌ای که از 200 هزار دوک ریسندگی کارخانه‌های نساجی در سراسر ایران، 58 هزار دوک آن به رضاشاه و از 1300 میلیون ریال سرمایه‌گذاری انجام شده در فاصله سال‌های 1318ـ1317، 550 میلیون ریال متعلق به سرمایه‌داری دولتی و شخص شاه بود. بنابراین، برخلاف داستان‌سرایی‌های مبنی بر فسادستیزی رژیم شاه، اما این رژیم غرق در فساد بود.