سکوی پیشرفت

مطالعه روند توسعه کشورهای پیشرفته و مقایسه آنها با یکدیگر حاکی از آن است که فرآیند رشد و توسعه همواره شامل دو مرحله بوده است؛ مرحله اول آماده‌سازی زیرساخت‌های توسعه و مرحله دوم توسعه پرشتاب مبتنی بر زیرساخت‌های فراهم شده. چین در مرحله اول جذب سرمایه خارجی و تسهیل محیط کسب‌وکار برای تجار و توسعه بخش خصوصی را عینیت بخشید و در مرحله بعد مبتنی بر زیرساخت‌های فراهم شده رشد پرشتاب خود را آغاز کرد. ژاپن مبتنی بر قطع وابستگی خارجی و گسترش شرکت‌های خانوادگی، فضای توسعه درون‌زای خود را رقم زد. کشورهایی، مانند مالزی و سنگاپور نیز جذب سرمایه‌گذاری خارجی را زیرساخت توسعه خود قرار دادند؛ اما کشور هند با توسعه زیرساخت‌های کشاورزی فرآیند توسعه پایدار خود را برنامه‌ریزی کرده است. جمهوری اسلامی ایران نیز برای رشد پرشتاب خود در فرآیند پیشرفت و توسعه پایدار، اقدام به تأمین زیرساخت‌هایی کرده که نوید حرکت و جوشش در سال‌های آتی را می‌دهد. اگرچه الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت با الگوهای عملیاتی شده در کشورهای دیگر نقاط افتراق و اشتراکی دارد؛ ولی باید آن را مختص خود ایران دانست. رشد پایدار مبتنی بر دانش و بدون وابستگی به قدرت‌های شرق و غرب و افزایش رفاه عمومی بر مدار عدالت از نکات برجسته الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت است. البته برای تحقق این الگو نیز لازم است در مرحله اول زیرساخت‌های آن فراهم شود. در حال حاضر، جمهوری اسلامی ایران بسیاری از زیرساخت‌های پیشرفت و رشد پرشتاب را فراهم کرده است که قطعاً رشد اقتصادی مطلوب در آینده‌ای نه چندان دور را میسر خواهد کرد. در زیر به برخی از این زیرساخت‌ها اشاره خواهد شد:

نیروی انسانی متخصص
چشم‌انداز بیست‌ ساله کشور بر «سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی» تأکید می‌کند. منابع انسانی یکی از مهم‌ترین نهاده‌های علم، فناوری و نوآوری است که می‌تواند پیشران توسعه اقتصاد دانش‌بنیان باشد. در سال‌های اخیر، ظرفیت قابل توجه نیروی انسانی تحصیل‌کرده و متخصص در حوزه‌های گوناگون در کشور، توجه نهادهای بین‌المللی نیز را به خود جلب کرده است. بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، مانند شاخص جهانی نوآوری، شاخص‌های مربوط به منابع انسانی (مانند تعداد ثبت‌نام شوندگان و دانش‌آموختگان آموزش عالی، تعداد دانش‌آموختگان مهندسی و علوم پایه و...) همواره از نقاط قوت ایران بوده است. طبق گزارش شاخص توسعه سرمایه انسانی مجمع جهانی اقتصاد در سال 2015 که نشریه «فوربز» آن را منتشر کرده است، ایران با نرخ سالانه بیش از 233 هزار دانش‌آموخته در رشته‌های مهندسی، رتبه سوم جهان را پس از روسیه و آمریکا دارد، و بالاتر از کشورهایی چون ژاپن و کره جنوبی قرار گرفته است. بر اساس یک پژوهش در سال 1397، سهم دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی به کل دانشجویان 22 درصد است که این سهم در سال 1357، 4/32 درصد بوده است. طبق شاخص جهانی نوآوری
(Global Innovation Index) جمهوری اسلامی ایران از نظر زیرشاخص آموزش عالی با کسب امتیاز 63/2 در رتبه سوم جهان قرار دارد. این زیرشاخص از سه بخش تشکیل شده که عبارتند از: نام‌نویسی آموزش عالی، تعداد دانش‌آموختگان علوم پایه و مهندسی، و نسبت دانشجویان خارجی به کل دانشجویان. (پژوهش معاونت سیاست‌گذاری و توسعه ریاست‌جمهوری در سال 1397)

ظرفیت‌سازی در صنعت پتروشیمی
صنعت پتروشیمی به منزله یکی از مهم‌ترین بخش‌های توسعه‌دهنده و ارزش‌افزا، در ادامه زنجیره صنایع نفت و گاز قرار دارد. در بیان اهمیت صنعت پتروشیمی، ذکر این نکته کافی است که در میان صنایع موجود با فعالیت زنجیره‌ای، این صنعت طولانی‌ترین زنجیره تولید محصولات (مشتق شده نفتی) را به خود اختصاص داده است. ارزانی و فراوانی مواد اولیه، ایجاد فرصت‌های شغلی، انتقال فناوری‌های پیشرفته و مهم‌تر از همه ارزش‌افزوده چشمگیر سبب شده است که در برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی به این صنعت توجه بیشتری شده و احداث مجتمع‌های پتروشیمی در اولویت قرار گیرد. در حال حاضر، صنعت پتروشیمی ایران در صنایع بالادستی رشد خوبی را داشته است. برای نمونه، فقط در منطقه پارس جنوبی بیش از 148 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری شده است و گاز استخراج شده از این منطقه کل خوراک پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس را فراهم می‌کند که این پالایشگاه به تنهایی بیش از 60 درصد بنزین کشور را تأمین می‌کند. تنوع محصولات پتروشیمی که بیش از 3500 محصول است، سبب شده است که اساساً تحریم صنعت پتروشیمی محال باشد. با این حال، ارزش‌افزوده اصلی در صنایع پایین دستی است. قطعاً گسترش صنایع بالادستی گام اول پیشرفت در این حوزه بوده است و در حال حاضر ظرفیت رشد پرشتاب در صنایع پایین‌دستی فراهم است.

تهیه زیرساخت‌های ترانزیتی کشور
برای رشد و توسعه پایدار باید درآمدهای کشور مبتنی بر منابع پایدار باشند. یکی از مهم‌ترین منابع پایدار در کشور ما با توجه به موقعیت کم نظیر ژئوپولیتیکی که دارد، درآمدهای حاصل از ترانزیت کالاست. کریدور شمال ـ جنوب، جاده ابریشم، طرح یک جاده یک کمربند که چین آن را دنبال می‌کند، تنها بخشی از ظرفیت‌هایی است که منافع مشترک ایران و هم‌پیمانانش در فعال شدن سریع‌تر آن است. روسیه مراودات تجاری نسبتاً زیادی با هند دارد که ترانزیت محصولات آنها از مسیر ایران از نظر هزینه انتقال حدود نصف و از نظر زمان تقریباً به یک سوم نسبت به وضع موجود کاهش می‌یابد. در این راستا، اسکله و بندر چابهار ساخته شده و شبکه ریلی کشور گسترش بسیار زیادی یافته است و با تکمیل مسیر ریلی چابهار‌ـ خاش و رشت‌ـ انزلی این کریدور تجاری فعال می‌شود که درآمدهای بسیار مناسبی برای کشورمان دارد. به جز ترانزیت کالا، وجود شبکه عظیم انتقال گاز در کشور ما زیرساخت تبدیل شدن به هاب گازی منطقه فراهم شده است. سوآپ گاز ترکمنستان به کشور آذربایجان بخش بسیار کوچکی از این ظرفیت است که در حال حاضر فعال شده است. در مجموع سرمایه‌گذاری عظیم صورت گرفته درحوزه‌های جاده و راه ‌آهن، شبکه گاز و همچنین شبکه سراسری برق ظرفیتی را فراهم کرده است که ایران می‌تواند مبتنی برآنها به سرعت در مسیر پیشرفت قرار بگیرد.

گسترش دولت الکترونیک
اگرچه گسترش دولت الکترونیک به اندازه انتظار صورت نگرفته است؛ ولی اقداماتی که تاکنون انجام شده، به ویژه اقدامات دولت سیزدهم در این راستا، ظرفیت بسیار مهمی را برای پیشرفت کشور فراهم کرده است. در حال حاضر، پول کاغذی تقریباً از زندگی مردم حذف شده است و بسیاری از افراد هستند که اصلاً از پول کاغذی استفاده نمی‌کنند. این موضوع سبب شده است که دولت امکان اخذ مالیات از طریق پایانه‌های فروشگاهی را پیدا کند. اگر ما به یک دهه قبل برگردیم، چون هنوز اسکناس سهم بالایی در تجارت داشت، امکان کنترل درآمدها از طریق آن وجود نداشت. در سال گذشته ما حدود دو میلیون مالیات‌دهنده داشتیم که در سال جاری این رقم به حدود هشت میلیون مالیات‌دهنده رسیده است. درگاه یکپارچه مجوزها از دیگر زیرساخت‌هایی است که برای افزایش اشتغال و رشد پرشتاب ضروری است که به همت دولت سیزدهم عملیاتی شده است. برنامه‌های کاربردی، مانند اسنپ، فروشگاه‌های اینترنتی، مسیریاب‌ها و... بخشی دیگر از اقدامات صورت گرفته برای رشد دولت الکترونیک است. بنابراین، با بهره‌‌گیری از ظرفیت‌های موجود فناوری اطلاعات و ارتباطات و دولت الکترونیک در کشور و گسترش سریع آن می‌توان کشور را به سرعت در مسیر پیشرفت قرار داد. سخن پایانی اینکه بخش اول توسعه در کشور که تأمین زیرساخت‌های پیشرفت است، تا حد زیادی تأمین شده است و موارد ذکر شده تنها بخش کوچکی از ظرفیت‌های ایجاد شده را مورد اشاره قرار داد. بنابراین، انتظار می‌رود کشور هرچه زوتر وارد مرحله پیشرفت سریع و پرشتاب شود.