دلیل اهمیت توافق تهران و مسکو برای تکمیل راه‌آهن رشت-آستارا

ایران و روسیه برای تکمیل گذرگاه ریلی شمال - جنوب که جنوب آسیا را به شمال اروپا متصل می‌کند، توافقنامه احداث راه‌آهن رشت - آستارا را امضا کردند. این توافقنامه روز چهارشنبه - ۲۷ اردیبهشت - و پس از سخنرانی سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور اسلامی ایران و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه بین نمایندگان دو کشور به امضا رسید. مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران و الکساندر نواک، معاون نخست‌وزیر روسیه به نمایندگی از فدراسیون روسیه این توافقنامه را به امضا رساندند.

 چرایی افزایش اهمیت کریدور شمال-جنوب
روسیه و ایران هر دو با تحریم‌های غرب مواجه هستند که توانایی آن‌ها را برای دسترسی به بازار‌های مالی جهانی و انجام تجارت بین‌المللی محدود می‌کند، بنابراین مسکو و تهران به دنبال گسترش روابط اقتصادی با کشور‌های همسایه خود برای دور زدن تحریم‌ها، تقویت روابط تجاری خود و بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل مشترک هستند. در این زمینه، کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی «شمال-جنوب» (INSTC) را می‌توان به‌عنوان یکی از راه‌های اصلی تجاری بین ایران و روسیه طبقه‌بندی کرد که یک شبکه حمل‌ونقل چندوجهی است و هند و خلیج‌فارس را به روسیه و شمال اروپا متصل می‌کند.

در واقع، کریدور شمال-جنوب دو منطقه مهم ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی یعنی آسیای مرکزی و جنوب آسیا را بهم متصل می‌کند؛ بنابراین یکی از تسهیل‌کننده‌های اصلی برنامه‌های روسیه و ایران برای تقویت تجارت، کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب بوده که هدف آن اتصال بازار‌ها در سراسر اوراسیا از طریق کشتی، ریل و جاده است. این کریدور بر اساس توافقنامه امضا شده توسط روسیه، ایران و هند در سپتامبر ۲۰۰۰ طراحی شد و به گفته رسانه‌های روسی، این کریدور در حال حاضر فعال و مسیر اصلی حمل و نقل از بمبئی به شهر سن‌پترزبورگ روسیه است.

کلید تسریع این پروژه بندر استراتژیک چابهار در جنوب ایران بوده که باعث همکاری دهلی و تهران در آن شده است. همچنین دهلی از این مسیر می‌تواند در راستای تامین امنیت انرژی گام بردارد، اکنون که روسیه تمرکز تجاری خود را به سمت شرق تغییر داده است، توانسته هند را متقاعد کند که به همکاری بیشتر در این کریدور داشته باشد. باید توجه داشت که در سال ۲۰۲۲، روسیه بزرگترین تامین‌کننده نفت هند شد، زیرا پس از حذف مسکو از بازار‌های غربی به عنوان بخشی از تحریم‌ها به دلیل جنگ در روسیه، نفت خام خود را با قیمت کاهش‌یافته به دهلی نو فروخت.

البته هند همسو با ایالات متحده است و هر دو کشور بخشی از یک توافقنامه امنیتی چهارگانه هستند که شامل استرالیا و ژاپن نیز می‌شود. به همین دلیل دهلی کشوری خواهد بود که باید در «جنگ اقتصادی» بازی محتاطانه را داشته باشد. مسکو به تلاش برای نزدیک‌تر کردن دهلی‌نو در کریدور شمال-جنوب ادامه خواهد داد، اما این امر پیامد‌های عمده‌ای برای هند در روابطش با دیگر شرکای استراتژیک‌اش خواهد داشت، به‌ویژه که به معنای نزدیک‌تر شدن بیشتر به ایران است. در همین راستا، ودانت پاتل، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در یک نشست خبری در پاسخ به سوالی درباره احداث خط ریلی رشت-آستارا با همکاری ایران و روسیه گفت: مسلماْ هر اقدامی یا هر پروژه‌ای که به تحریم‌ها ربط پیدا کند، برای ما عمیقاْ نگران‌کننده خواهد بود.

در مجموع، برای همه کشور‌های کریدور، این پروژه با دور زدن کانال سوئز هزینه‌های حمل و نقل را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد. از همین روی این کشور‌ها سرمایه‌گذاری زیادی در این پروژه به ویژه روسیه و ایران با هزینه ۲۵ میلیارد دلاری انجام می‌دهند. نخستین محموله‌ها طی سال گذشته از کریدور عبور کرد و این بلندپروازی وجود دارد که تا سال ۲۰۳۰ بار عبوری به ۳۰ میلیون تن کالا برسد، اما موانع بزرگی وجود دارد که مانع از تحقق این امر می‌شود.

 موانع کریدور
کریدور شمال-جنوب با وجود اهمیت فزاینده، با موانع جدی از جمله عدم تکمیل راه‌آهن رشت-آستارا بود که از آن به عنوان حلقه مفقوده این کریدور یاد می‌شود که با توافق اخیر تهران و مسکو این مانع بزرگ برطرف خواهد شد. با این وجود هنوز موانع دیگر در این مسیر وجود که در ادامه اشاره می‌شود.

مهمترین و نخستین مانع «زیرساخت‌های ضعیف» در برخی کشورهاست که تاثیرگذارترین آن راه‌آهن ۱۶۴ کیلومتری رشت-آستارا است که با تاخیر طولانی مدت مواجه شده و تکمیل آن به دلیل مسائل مالی با مشکل مواجه شده بود، البته توافق تهران و مسکو آن را برطرف خواهد کرد. دومین مانع مربوط به بروکراسی مربوط به کشور‌های منطقه است بطوریکه، بانک توسعه اوراسیا می‌گوید بیش از ۴۰ مانع تعرفه‌ای و غیر تعرفه‌ای مانع از عملکرد کارآمد این کریدور می‌شود.

مانع سوم در توسعه کریدور شمال-جنوب تحریم‌های ثانویه ایالات متحده و غرب است که تاکنون در این راستا تاثیرگذار بود. اما به نظر می‌رسد با تحولات مربوط به نظم نوین جهانی و قدرت‌یابی اقتصادی جنوب جهان، کشور‌ها می‌توانند به راحتی و با نادیده گرفتن واشنگتن در این کریدور ورود کنند.

یکی دیگر از موانع جدی دیگر رابطه سرد تهران و باکو است. باید توجه داشت که کریدور شمال-جنوب از سه محور تشکیل شده است، محور غربی شامل روسیه-آذربایجان-ایران، محور شرقی شامل روسیه-قزاقستان-ترکمنستان-ایران و بالاخره محور دریایی که باعث اتصال روسیه و ایران از دریای خزر می‌شود. هرچند این سه مسیر فعال هستند، اما اهمیت کریدور غربی آن بیشتر بوده و نیاز به همکاری همه کشورهاست. از همین روی رابطه پرتنش ایران و جمهوری آذربایجان می‌تواند در این راستا تاثیرگذار باشد. البته سال گذشته کارگروه سه جانبه ایران و روسیه و جمهوری آذربایجان جهت همکاری و تسهیل امور تشکیل شد که با افزایش تنش بین تهران و باکو تاکنون بی‌تاثیر بوده است.

 نتیجه
کریدور شمال-جنوب باوجود موانع جدی می‌تواند بستری مهم برای ارتقای همکاری اقتصادی منطقه‌ای باشد. همچنین این کریدور (INSTC) به عنوان ابزاری برای پاسخ به تحریم‌های آمریکا و غرب ارزش اقتصادی دوچندان پیدا می‌کند. از همین روی، توافق اخیر تهران و مسکو برای تکمیل راه‌آهن رشت-آستارا می‌تواند کاتالیزور این کریدور باشد، چون این خط راه‌آهن به عنوان یک حلقه مهم در کریدور بین‌المللی تلقی شده که هدف آن اتصال هند، ایران، روسیه، آذربایجان و سایر کشور‌ها از طریق ریلی و دریایی است. به گفته پوتین «مسیر منحصر به فرد حمل و نقل شمال-جنوب که راه آهن رشت-آستارا بخشی از آن خواهد شد، به تنوع قابل توجهی در جریان حمل و نقل جهانی کمک خواهد کرد.»