هدایت پدرانه

جامعه امروز از ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی رنج می‌برد؛ رنجی که نه مختص جامعه ایرانی است، بلکه کل جوامع بشری در این کره خاکی را درگیر خود کرده است. ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی در جوامع غربی به حد ابتذال رسیده و امروز شاهد تبدیل شدن این ناهنجاری‌ها به انحرافات شدیدی هستیم؛ اما برای برخورد مناسب با این ناهنجاری‌ها که هر روز با توجه به افزایش استفاده و گسترش فضای مجازی و در دسترس بودن همه گونه محتوای درست و نادرست از جوامع غربی بیشتر به جوامع اسلامی صادر می‌شود، به شیوه سنتی نیاز داریم که بتواند جامعه را از نابودی به سوی سعادت سوق دهد. باید عنوان کرد برخورد پیامبراکرم(ص) با ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی در جامعه با رجوع به سیره ایشان در این زمینه می‌تواند بهترین و مناسب‌ترین راه باشد. سیره‌ای که در سالروز وفات ایشان به بازخوانی آن دست زده‌ایم تا راهکارهای اسلامی ناب را برای نجات جامعه از انحراف و افتادن در دام کج‌رفتاری‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی بیابیم. ضد هنجارهایی که در پی اغتشاشات و دسیسه‌های دشمن در سال گذشته به سرعت در جامعه رشد یافته و برخوردها با شیوه‌های گوناگونی را در برداشته است که هر یک در جای خود لازم بوده است.

از تندی تا مهربانی

حضرت محمد مصطفی(ص) شیوه‌های گوناگونی برای برخورد با ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی در جامعه داشته‌اند؛ شیوه‌هایی که گاهی با غلظت و تندی، گاهی با رأفت و مهربانی، گاهی با صراحت و گاهی با کنایه همراه است. آن حضرت در همه جا از این شیوه‌ها در جهت بیداری و آگاهی مردم استفاده می‌کردند؛ حتی شمشیر زدن و ملاطفت ایشان برای آگاهی و بیدارسازی مردم بود و می‌خواستند دل کوری را بینا کنند، گوش کری را شنوا سازند و چشم کوری را به روی حقیقت بگشایند. شیوه‌های برخورد پیامبر اکرم(ص) با ناهنجاری‌ها، زیر عنوان امر به معروف و نهی از منکر قرار می‌گیرد؛ زیرا نهی از منکر در جایی است که ناهنجاری اخلاقی، معنوی، اجتماعی و سیاسی وجود داشته باشد. در حدیثی از پیامبر مکرم اسلام آمده است: «هنگامی که امت من، امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردند، باید آماده‌ جنگ با خدای متعال باشند.» در حدیث دیگری چنین آمده است: «مادامی که امت من، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و در نیکی‌ها یکدیگر را یاری می‌کنند، پیوسته در خیر هستند. پس هرگاه این کار را ترک کنند، برکات از پیش آنها کنده می‌شود و بعضی از آنها بر بعضی دیگر تسلط می‌یابند و برای آنها یاوری در زمین و آسمان نیست.»

راه‌های امر به معروف و نهی از منکر

حضرت محمد(ص) در حدیثی راه برخورد با ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی را چنین بیان می‌فرمایند: «هر یک از شما‌ منکری را دید، باید با دست خود آن را تغییر دهد. اگر نتوانست، با زبانش تغییر دهد(و اعتراض کند)، و باز اگر نتوانست، در قلبش آن را انکار کند و این، ضعیف‌ترین مرحله ایمان است.» مطابق با این فرموده پیامبر(ص)، برخورد با ناهنجاری چند اصل مهم دارد که نخستین اصل آن مدارا و رحمت است. چنانچه اسلام مدارا با توده‌ مردم اعم از مخالف و موافق را ضروری دانسته، احکام و سیاست را بدون تبعیض بین آنان اجرا می‌کند. در صدر اسلام و دوران 250 ساله عصر امامت، سیره معصومان و اهل بیت(ع) گواه بر رحمت و ملایمت آنان در برخورد با مردم است و بر آن تأکید می‌ورزیدند؛ چنانکه پیامبر(ص) می‌فرمایند: «مدارا کردن با مردم نصف ایمان است و نرمی و مهربانی کردن با آنان نصف زندگی است.» یا اینکه «عاقل‌ترین مردم کسی است که بیشتر با دیگران مدارا کند، و خوارترین مردم کسی است که آنان را مورد تحقیر و توهین قرار دهد.» به باور تحلیلگران، به‌کارگیری این شیوه به ویژه برای حاکمان و مدیران جامعه موفقیت بیشتری به همراه خواهد داشت؛ از این رو، پیامبر(ص) برای تحقق اهداف اصلی خود در امر«هدایت جامعه»، این شیوه را برگزیدند و اصل مدارا و رحمت، اساس دعوت ایشان بود و راز موفقیت ایشان در تألیف قلب‌ها، محبت و ملایمت ایشان بود.

صلابت یا مدارا

صلابت در برخورد با هنجارشکنان اصل دیگری در سیره پیامبر(ص) است. چنانکه عنوان می‌شود پیامبر در سلوک فردی و در امور شخصی، نرم و ملایم بودند؛ ولی در تعهدها و مسئولیت‌های اجتماعی، نهایت درجه‌ صلابت را داشتند و با کسانی که ناهنجاری اجتماعی را از حد می‌گذراندند و با فتنه‌انگیزی با اساس دین اسلام مقابله می‌کردند، به شدت برخورد می‌کردند؛ با این حال عصر نبوی، عصر تأسیس نظام اسلامی و تکوین اعتقادات اسلامی در میان مردم بود و به همین دلیل، رفتارهای پیامبر(ص) بیشتر با مدارا بود تا مردم بتوانند اصل دین را در جامعه بپذیرند. از همین رو، گاه مخالفت‌های عملی با گذشت پیامبر همراه بود. باید اذعان داشت، به کارگیری شیوه مدارا شامل ایجاد فضای مناسب برای برخورد اندیشه‌ها و ترقی و تکامل آنها، جلوگیری از توسل به زور و سخت‌گیری و تحمیل عقیده و مهم‌تر از همه، حفظ وحدت جامعه بود که موجبات رشد جامعه را فراهم می‌کند.

صراحت دینی

برنامه‌ها و تعالیم دینی انبیا اعم از عقاید، احکام و اخلاق که جزء دین شمرده می‌شوند، به هیچ وجه قابل مدارا نیستند و به این بهانه که مورد پذیرش مردم نیستند و دردسرساز و مشکل‌آفرینند، نمی‌توان درباره آنها مدارا کرد. نهضت انبیا با قاطعیت تمام، درصدد اجرا و تثبیت حقایق دین به جای عقاید باطل گذشته بود؛ اگر چه مشرکان با این عقاید به مخالفت برخاستند و حتی مبارزاتی نیز داشتند، اما مخالفت آنان تأثیری در روند حرکت انبیا نداشت و آنها این اقدامات را بی‌پاسخ نمی‌گذاشتند. در سیره پیامبر(ص) می‌بینیم که پس از استقرار حکومت اسلامی در مدینه، برخوردهای آن حضرت شدت بیشتری می‌یابد. در مواردی که اقدام مخالفان فقط منافع شخصی انسان را به خطر بیندازد و عفو ومدارا، باعث ظلم‌پذیری و ذلت نباشد، از نظر اسلام شایسته است انسان شیوه مدارا را در پیش بگیرد؛ اما اگر اقدام آنان در تعارض با حدود الهی باشد، چون رعایت حدود الهی مقدم بر شخصیت انسانی است و انسانیت انسان در گرو رعایت حدود الهی است، مدارا جایی ندارد و باید به اقدام عملی روی آورد. مهم‌ترین اقدام عملی که در اسلام تأکید فراوانی به آن شده، «امر به معروف و نهی از منکر» است که کمترین ثمره آن، نظارت عمومی و حراست از احکام و حدود الهی است. پیامبر(ص) با غارتگران اموال بیت‌المال به شدت برخورد می‌کردند؛ در زمینه اخلالگران امنیت اجتماعی هم همینطور است. اخلال در امنیت اجتماعی هم بعد مادی، مانند سرقت را شامل می‌شود و هم بعد معنوی و فکری امنیت جامعه را در بر می‌گیرد؛ مانند ارتداد و بدعت. این راه و رسم پیامبر در برخورد با ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی در جامعه است که می‌تواند گره‌گشای مشکلات بسیاری در جامعه امروزی باشد.