دلایل و پیامد‌های افزایش صادرات نفت ایران

بدون تردید بخش نفت و درآمد‌های حاصل از آن به شرط هزینه‌کرد صحیح، در رشد اقتصادی کشور‌های دارنده آن مانند ایران تاثیرگذار است. متاسفانه در سال‌های اخیر، تحریم‌های غرب این بخش از اقتصاد ایران را نشانه گرفت تا مانع از فروش آن شود. اما داده‌های یکسال اخیر به خوبی نشان می‌دهد که تهران توانسته تا حدودی از این مانع بزرگ عبور و نفت خود را روانه بازار‌های عمدتاً آسیایی کند.

تاثیر صادرات نفت بر رشد اقتصادی کشور
طبق اطلاعاتی که در سایت بانک مرکزی منتشر شده است، میزان درآمد کشور از محل صادرات نفت و گاز در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۵۵ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار رسیده که این میزان نسبت به دوره قبلی یعنی سال ۱۴۰۰، بیش از ۴۳ درصد افزایش را تجربه کرده است.
افزایش تولید و صادرات نفت ایران در یک سال اخیر در گزارشات مراکز بین‌المللی و رسانه‌های معتبر نیز انعکاس ویژه‌ای داشته است. طبق بولتن آماری اوپک در سال ۲۰۲۳ میلادی، میزان درآمد نفتی ایران در سال ۲۰۲۲ معادل ۴۲.۶ میلیارد دلار برآورد شده است. بر اساس گزارش منتشر شده از اداره اطلاعات انرژی آمریکا نیز ایران در سال ۲۰۲۲، بیش از ۵۴ میلیارد دلار از محل فروش نفت درآمد به دست آورد، این رقم نسبت به سال پیش از آن ۱۷ میلیارد دلار افزایش داشت.
همچنین براساس داده‌های وب سایت TankerTrackers.com که متخصص ردیابی مکان کشتی‌ها و محموله‌های نفتی است، صادرات نفت و میعانات گازی ایران را در ۲۷ روز اول آگوست (۲۰۲۳) حدود ۱.۹۲ میلیون بشکه در روز برآورد شده است. با وجود ادامه تحریم‌های آمریکا علیه تهران که مانع از کسب درآمد حاصل از فروش نفت تهران می‌شود، سهم نفت خام در مقادیر صادراتی به ۱.۷۷ میلیون بشکه در روز رسید.
همچنین شرکت نفتی فرانسوی «کپلر» انتظار دارد صادرات نفت ایران به طور متوسط به حدود ۱.۲ میلیون بشکه در روز برسد که نسبت به ۱.۵۴ میلیون بشکه در می ۲۰۱۸ کمتر است.

نکته قابل توجه این است که ایالات متحده از سال ۲۰۱۸ به دنبال اعمال محدودیت بر صادرات نفت ایران بوده است. زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا از توافق هسته‌ای خارج شد، واشنگتن دوباره تحریم‌های خود را علیه ایران با هدف تضعیف درآمد‌های نفتی و جلوگیری از هزینه‌های آن برای برنامه هسته‌ای خود اعمال کرد که تاکنون به هیچ از اهداف خود نرسیده است.
افزایش درآمد‌های نفتی را می‌توان در رشد اقتصادی کشور که اخیراً از سوی مرکز آمار منتشر شده، مشاهده کرد. بر این اساس، محصول ناخالص داخلی (GDP) به قیمت ثابت سال ١٣٩٠، در سه ماهه اول سال ١٤٠٢، به رقم ٢١٤٤ هزار میلیارد ریال با نفت و ١٨١٨ هزار میلیارد ریال بدون احتساب نفت رسیده است، در حالی‌که رقم مذکور در فصل مشابه سال قبل با نفت ١٩٨٦ هزار میلیارد ریال و بدون نفت ١٧١٤ هزار میلیارد ریال بوده که نشان از رشد ٧,٩ درصدی محصول ناخالص داخلی با نفت و ٦.١ درصدی محصول ناخالص داخلی بدون نفت در فصل بهار سال ١٤٠٢ دارد.

چرا واشنگتن تحریم‌ها را شل کرد؟
در هفته‌های اخیر به دلیل تداوم کاهش داوطلبانه تولید نفت از سوی ریاض و مسکو و نیز روند کاهش عرضه کشور‌های اوپک پلاس، قیمت نفت به ۹۵ دلار در هر بشکه نیز رسیده است. این روند تاثیر دوگانه بر اقتصاد ایالات متحده دارد؛ یعنی افزایش قیمت نفت تولید نفت شیل را برای تولیدکنندگان به صرفه کرده و از سوی دیگر موجب افزایش قیمت بنزین و کالا‌های اساسی شده که در قالب رشد تورم خود را نمایان می‌کند.
اما در شرایط کنونی و با نزدیک شدن به انتخابات ایالات متحده، رویکرد اصلی بایدن جلوگیری از رشد نرخ تورم برای جلب آرای مردم ایالات متحده است. از همین روی، صادرات نفت ایران در دوران ریاست جمهوری جو بایدن افزایش یافت. به گفته کارشناسان و شرکت‌های ردیابی محموله‌های کانتینری، چین بزرگترین خریدار نفت خام ایران است.
در واقع، ایران در مسیری قرار دارد که منجر به احیای تولید نفتی می‌شود که قبل از اعمال تحریم‌ها حاکم بود. در مقابل نیز، عدم شفافیت دولت بایدن در مورد سیاست نفتی ایران پیامد‌هایی برای امنیت انرژی جهانی به ویژه با کاهش داوطلبانه تولید برخی از اعضای اوپک پلاس دارد، چون فراوانی عرضه نفت در بازار جهانی احتمالا به کاهش قیمت‌ها منجر شود.
موضوع دیگر در این روند، نادیده گرفتن تحریم‌ها از سوی کشور‌های دیگر است. بطوریکه بر اساس اذعان خود آمریکایی‌ها، کشور‌های هم‌پیمان واشنگتن مانند امارات و مالزی در صادرات نفت ایران کمک فراوانی کرده‌اند؛ که همه این موارد گویای کاهش تاثیرگذاری تحریم‌های غرب علیه بخش نفت ایران است. توماس اودانل، تحلیلگر انرژی مستقر در برلین، می‌گوید: به نظر می‌رسد بسیاری از محموله‌های نفتی ایران از طریق مالزی به چین می‌روند، به این ترتیب که در مالزی با نفت کشور‌های دیگر ترکیب شده و با انتقال به کشتی دیگری با مبدا مالزی به چین ارسال می‌شود.

چین در صدر خریداران نفت ایران
براساس داده‌های منتشر شده، صادرات نفت ایران به چین در ماه آگوست جهش قابل توجهی را به ثبت رساند که به دلیل تمایل شدید پالایشگاه‌های پکن برای خرید نفت خام است. از همین روی، واردات نفت ایران تحریم‌شده از سوی چین به بالاترین سطح خود در حداقل یک دهه گذشته رسید، زیرا افزایش قیمت جهانی نفت باعث جذابیت بیشتر نفت خام ایران شده است.
براساس برآورد کپلر، چین به عنوان بزرگترین واردکننده نفت جهان، بزودی حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز نفت خام از ایران دریافت خواهد کرد. در حال حاضر، صادرات نفت ایران به چین از عرضه هفت ماهه نخست سال جاری فراتر رفته و به طور میانگین به ۹۱۷ هزار بشکه در روز رسیده است.
البته به باور کارشناسان این حوزه، متقاضیان نفت ایران در حال افزایش است، اما ایران به دنبال دریافت پول نفت خود است که چینی‌ها می‌توانند این درخواست ایران را تامین کنند. از همین روی، تمام یا بیشتر نفت خام ایران روانه بازار‌های چین می‌شود. در این میان، احتمال برداشت چین از ذخایر استراتژیک خود نیز وجود دارد که باعث کنترل قیمت نفت می‌شود.

تقویت جایگاه ایران در اوپک
بنابراین، افزایش صادرات نفت ایران و غلبه بر تحریم‌های غرب می‌تواند پیامد‌های مهمی برای اقتصاد داخلی و حتی جهانی داشته باشد. یکی دیگر از پیامد‌های آن تقویت جایگاه ایران در سازمان اوپک است که روزگاری پس از عربستان، دومین صادرکننده بزرگ نفت این نهاد بود. بطوریکه بر اساس گزارش ماهانه این سازمان، تولید نفت اوپک در ماه آگوست به دلیل افزایش تولید ۸ کشور به ویژه ایران، عراق و نیجریه روند افزایشی را نشان می‌دهد.
تولید نفت ایران - که از توافق اوپک پلاس برای کاهش عرضه معاف است - طی ماه گذشته با حدود ۱۴۳ هزار بشکه در روز افزایش، به ۳ میلیون بشکه در روز رسید. تولید نفت نیجریه با افزایش حدود ۹۸ هزار بشکه در روز به ۱.۲۶۹ میلیون بشکه در روز و عرضه نفت عراق با ۳۸ هزار بشکه افزایش به ۴.۲۷۷ میلیون بشکه در روز رسید.
در مجموع، افزایش صادرات نفت خام ایران در مقطع کنونی می‌تواند مزایای بسیاری برای اقتصاد ایران، ایالات متحده و چین داشته باشد. از همین روی، به نظر می‌رسد ایالات متحده به دنبال توافق با ایران و کاهش موانع صادرات نفت ایران در آستانه انتخابات ریاست جمهوری است. در مقابل، تهران نیز با افزایش صادرات خود می‌تواند جایگاه خود در سازمان اوپک و بازار‌های خود به ویژه شرق و جنوب آسیا را بازیابد.