اصلاح روند‌ها

بررسی‌ها نشان می‌دهد، هر وقت از اصلاح روند بودجه صحبت شده است، به معنای تأکیدی بر جلوگیری کسری بودجه و همچنین تقویت روندهای اجرای کشور و همچنین جلوگیری از وابستگی کشور به نفت و در نتیجه بی‌اثر کردن تحریم‌های یکجانبه آمریکاست. کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و افزایش تکیه بودجه به درآمدهای پایدار از طریق اصلاح نظام مالیاتی و مولدسازی درآمدهای دولت و مدیریت هزینه‌های دولت، از جمله محورهای مهمی هستند که به مثابه اصلاحات ساختاری همواره از طرف نخبگان و دلسوزان مطرح شده است.  پیش‌بینی کاهش 16 درصدی از بودجه کشور به نفت و تلاش برای افزایش منابع پایدار در بودجه 1403 از نکات امیدوار بخش است که انتظار می‌رود این روند با کارشناسی دقیق در بودجه 1403 عملیاتی شود.  رهبر معظم انقلاب اسلامی در طول سالیان گذشته همواره بر مسئله بودجه تأکید کرده‌اند. تمرکز بر دیدگاه‌های رهبری نشان می‌دهد، ایشان همواره بر شیوه بودجه‌ریزی به گونه‌ای که از هزینه‌ها کاسته شود و درآمدها بدون وابستگی صرف به نفت تأمین شود و همچنین بر نظارت دقیق در اجرای بودجه تأکید داشته‌اند.

سال 1375: خدای ناکرده اگر در بودجه اسراف به وجود آید، به فاجعه تبدیل می‌شود
ایشان همچنین در سال 1375 در سخنانی بودجه عمومی کشور را بخش مهمی از ثروت جامعه و وسیله‌ای برای اداره کشور و حیات ملت خواندند و فرمودند: «اگر خدای ناکرده بر اثر بی‌دقتی، بی‌ملاحظگی، عدم اشراف و مراقبت‌های لازم در این مسئله، اسراف به وجود آید؛ فاجعه‌ای حاصل خواهد شد و به همین دلیل نیز کار دیوان محاسبات بسیار مهم است.»

سال 1381: دیوان محاسبات باید تفریغ بودجه را کاملاً واقعی تهیه کند
رهبر فرزانه انقلاب در سال 1381، در دیدار با اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس وقت با تأکید بر لزوم نظارت بر بودجه، نظارت بر عملکرد مالی دستگاه‌ها را موجب کاهش مفاسد اقتصادی برشمردند و افزودند: «دیوان محاسبات مجلس باید از دستگاه‌ها کاملاً دقیق حسابرسی کند و گزارش تفریغ بودجه را کاملاً واقعی تهیه نماید.»

سال 1382: بودجه متناسب با سیاست‌های سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ باشد
رهبر معظم انقلاب در اوایل دهه ۸۰ و در دولت هشتم اشارات خود را به کاراتر شدن بودجه سوق دادند. در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ که در سال 1382 ابلاغ شد، آمده است: «در تهیه، تدوین و تصویب برنامه‌های توسعه و بودجه‌های سالیانه، این نکته مورد توجه قرار گیرد که شاخص‌های کمی کلان آنها از قبیل نرخ سرمایه‌گذاری، درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی، نرخ اشتغال و تورم، کاهش فاصله‌ درآمد میان دهک‌های بالا و پایین جامعه، رشد فرهنگ و آموزش و پژوهش و توانایی‌های دفاعی و امنیتی، باید متناسب با سیاست‌های توسعه و اهداف و الزامات چشم‌انداز، تنظیم و تعیین شده و این سیاست‌ها و هدف‌ها به صورت کامل مراعات شود.»
در این باره ایشان با بیان اینکه در همه برنامه‌ها سند چشم‌انداز در نظر گرفته شود، فرمودند: «هر سال ما یک برنامه داریم (برنامه‌ یک ساله که با بودجه به مجلس داده می‌شود) که اگر بنا باشد جهت‌گیری منظم نباشد، امکان دارد تناقض در این برنامه‌ها، اصلاً کارهایی را هم که انجام می‌گیرد، خنثی کند.»
ایشان در اواخر دهه ۸۰ بر بودجه فرهنگی کشور نیز تأکیداتی داشتند. برای نمونه، ایشان در جلسه‌ای پس از آنکه رئیس‌جمهور وقت محورهای بودجه را قرائت کردند، از این اینکه صحبتی از بودجه فرهنگی نشده بود، دلخور شدند و فرمودند: «این از مظلومیت فرهنگ است.» با روی کار آمدن دولت حسن روحانی، مطالبات رهبر فرزانه انقلاب درباره بودجه به سمت کاهش و حتی قطع وابستگی بودجه از نفت حرکت کرد. حسن روحانی در سال ابتدای ریاست‌جمهوری خود سخنانی از کسری بودجه آورد و گفت، بخشی از بودجه ۲۱۰ هزار میلیارد تومانی امسال محقق نشده است و بر همین اساس، دولت تلاش دارد تا در اصلاحیه بودجه 1392، راهکارهای جدیدی برای خروج از شرایط فعلی در نظر بگیرد. همچنین در جای دیگری از کسری بودجه ۱۴ هزار میلیارد تومانی ناشی از پرداخت یارانه نقدی تا قبل از اجرای مرحله دوم هدفمندی یارانه‌ها گلایه کرد و گفت: «با اجرای مرحله دوم قانون هدفمندی در یک شیب ملایم، این کسری جبران و بخشی از منابع حاصله نیز صرف اجرای طرح تحول سلامت شد.»

سال 1393: باید اتکای بودجه کشور به نفت قطع شود
در سال 1393، رهبر فرزانه انقلاب بر موضوع کاهش وابستگی به نفت مصمم‌تر شده بودند و این موضوع را در سخنرانی‌های متعددی به مسئولان گوشزد می‌کردند. ایشان در سال 1393 در دیدار با مردم آذربایجان فرمودند: «یک مسئله اساسی در مورد اقتصاد کشور این است که باید اتکای بودجه کشور به نفت قطع بشود؛ باید به اینجا برسیم. البته این حرف‌هایی که من امروز به شما عرض می‌کنم و مکرر گفته‌ایم، در مقام حرف آسان است، در مقام عمل کارهای مشکلی است؛ اما همین کار سخت را با همت، با اعتماد به این مردم، با اعتماد به این جوان‌ها، با اعتماد به سرمایه‌های داخلی کشور، با اعتماد به خدای متعال که وعده نصرت داده است، می‌شود انجام داد.»

فرار مالیاتی جرم است!
ایشان با بیان اینکه باید بودجه با تکیه بر داخل و از طریق مالیات تأمین شود، بیان داشتند: «عزیزان من! مالیات یک فریضه است. ما امروز از ضعفا مالیات می‌گیریم‌ـ از کارمند مالیات می‌گیریم، از کارگر مالیات می‌گیریم، از کاسب جزء مالیات می‌گیریم‌ـ اما از فلان کلان‌سرمایه‌دار، فلان درآمددارِ بی‌حساب‌وکتاب مالیات نمی‌گیریم؛ فرار مالیاتی دارند؛ اینها جرم است؛ فرار مالیاتی جرم است. آنکه از دادن مالیات به دولت خودداری می‌کند و مالیاتی که باید به دولت بدهد‌ـ که آن درآمدی که حاصل شده و در اختیار اوست، به برکت فضایی است که دولت به‌وجود آورده است و کاری است که دولت دارد می‌کند، پس باید مالیات را بدهد‌ـ نمی‌دهد، در حقیقت کشور را وابسته می‌کند به پول مفت نفت، و وقتی کشور به پول نفت وابسته شد، همین مشکلات پیش می‌آید: یک روز تحریم می‌شود؛ یک روز نفت ارزان می‌شود؛ یک روز شاخ‌ و شانه می‌کشند؛ کشور به این وضع دچار می‌شود.»

سال 1394: صرفه‌‌جویی یکی از راه‌های علاج کسری بودجه
رهبر فرزانه انقلاب در سال 1394 در دیدار با نمایندگان مجلس وقت بیان داشتند: «خب ما دچار کمبود منابعیم. بله، بنده هم می‌دانم که ما دچار کمبود منابعیم و تحریم هم تأثیر داشته است در این کمبود منابع‌ـ این را ما شکی نداریم‌ـ لکن وقتی انسان کمبود منابع دارد، باید چه‌کار کند؛ باید دو دستی به سر خودش بزند؟ باید شیون کند؟ نه، راه علاج پیدا کنید. راه علاج دارد؛ یکی از راه‌های علاج صرفه‌جویی است.» ایشان ادامه دادند: «برخی دستگاه‌ها به‌خصوص در بخش‌هایی از نیروهای مسلح بدون هیچ افزایش بودجه، توانایی‌ها و کارکرد خود را مضاعف کرده‌اند. این نمونه‌ها نشان می‌دهد که می‌توان در شرایط کمبود منابع، مسائل و مشکلات را حل کرد.»

سال 1398: اصلاح ساختار بودجه یکی از کارهای اساسی است و باید در زمان باقیمانده انجام شود
رهبر حکیم انقلاب در دیدار مسئولان نظام در اردیبهشت 1398 و زمانی که موعد رسیدن بودجه 1399 نزدیک بود با اشاره به لزوم اصلاح ساختار بودجه، تصریح کردند: «مسئله اصلاحات ساختاری بودجه مسئله مهمی است. قرار بر این شد که در چهار ماه اول سال 1398، مجلس و دولت با همکاری [همدیگر،] این مشکل ساختاری بودجه را برطرف کنند، حل کنند؛ دو ماهش گذشته، الان دو ماه بیشتر باقی نیست؛ این یکی از کارهای اساسی و مهمی است که بایستی انجام بگیرد.»

نخبگان مشکل ساختار بودجه و نفتی بودن اقتصاد را حل کنند
رهبر حکیم انقلاب در خرداد سال 1398 پای نخبگان را به ساختار بودجه باز کردند. ایشان در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها با اشاره به بیماری‌های مزمن اقتصادی، از جمله «بهره‌وری پایین»، «اسراف بسیار خسارت‌بار در مصرف انرژی»، «نفتی بودن و دولتی بودن اقتصاد»، «مشکلات نظام مالیاتی» و «ساختار بودجه» افزودند: «دانشگاه‌ها در پرتو علم نافع و ایجاد سازوکار مناسب، به تأمل در راه‌حل‌های این‌گونه مشکلات بپردازند. ضرر تحریم کوتاه‌مدت است؛ تحریم باعث انقطاع بودجه از نفت در بلندمدت می‌شود.»
ایشان در مهرماه سال 1398 درباره فایده تحریم برای آینده کشور ایران، فرمودند: «بلاشک یک مشکلی است برای کشور، منتها مشکل کوتاه‌مدت است؛ از این مشکل کوتاه‌مدت یک سود بلندمدت به دست می‌آید و آن، انقطاع از نفت است. چند روز قبل مسئولین دولتی اعلام کردند و گفتند که ما از فلان تاریخ‌ـ ظاهراً یک تاریخی را هم ذکر کردند‌ـ بودجه را از نفت منقطع می‌کنیم؛ این بسیار خبر خوبی است، این خیلی دستاورد بزرگی است. خب ما اگر نفت‌مان را همین طور مدام بفروشیم و در مقابلش دلار بگیریم و بیاوریم، هیچ وقت به فکر نمی‌افتیم که بودجه کشور را، مخارج کشور را، هزینه‌های جاری کشور را از نفت جدا کنیم؛ هیچ وقت به فکر این نمی‌افتیم. وقتی جلوی فروش نفت گرفته می‌شود، وقتی این درآمد مفت از دولت گرفته می‌شود، آن وقت به فکر می‌افتیم که یک کار اساسی بکنیم. خیلی از کشورها الان رشد اقتصادی‌شان بهتر از ماست، وضع اقتصادی‌شان بهتر از ماست، یک قطره نفت هم، نه دارند و نه می‌فروشند؛ [پس] می‌شود.»

سال 1399: قطع وابستگی اقتصاد از نفت و بودجه‌بندی عملیاتی نیازمند حرکتی تحولی است/ بودجه عملیاتی اجرا نشد
«در مسائل اقتصادی «قطع وابستگی اقتصاد از نفت و بودجه‌بندی عملیاتی»، در مسائل آموزشی «فایده‌محور و عمقی و کاربردی شدن دروس در مراکز آموزشی»، در مسائل اجتماعی «تأمین عدالت» و در مسائل خانواده و موضوع ریشه‌کنی اعتیاد و همچنین جلوگیری از پیر شدن کشور، نیازمند حرکت‌های تحولی هستیم.»
رهبر معظم انقلاب در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت عید قربان نیز اصلاحات اساسی در اقتصاد کشور را «اصلاح ساختار بودجه»، «اصلاح نظام بانکی»، «ارتقای سرمایه‌گذاری و اشتغال» و «بهبود محیط کسب‌وکار» برشمردند و گفتند: «این موارد دو سال قبل و همزمان با تشکیل جلسه شورای عالی هماهنگی اقتصادی به سران قوا ابلاغ شد که البته با وجود تلاش‌ها، پیشرفت قابل توجهی نداشته است؛ البته مهم این است که ما می‌دانیم چه می‌خواهیم و به دنبال چه برنامه‌ای هستیم.»

اصلاح ساختار بودجه، یادگار دولت دوازدهم برای دولت‌های بعدی
رهبر معظم انقلاب در واپسین ماه‌های دولت دوازدهم نیز با تأکید بر اینکه اصلاح ساختار بودجه می‌تواند یادگاری برای دولت‌های بعدی باشد، فرمودند: «بعضی کارهای اساسی را که در دولت شما ممکن است جواب ندهد، برای دولت بعد به یادگار بگذارید؛ بگذارید با نام نیک و با تشکر از شما یاد بشود در دولت‌های بعدی. مثلاً فرض کنید اصلاح ساختار بودجه؛ این کار بلندمدتی است، کار مهمی است؛ یا اصلاح نظام بانکی، اصلاح نظام مالیاتی یا اصلاح قانون اجرای سیاست‌های اصل ۴۴؛ اینها کارهای ماندگار است، کارهای اساسی است که برای بعد باقی می‌ماند.»
بررسی خط فکری رهبر معظم انقلاب نشان می‌دهد، ایشان همواره بر کاهش وابستگی به نفت و قطع امید از گشایش‌های اقتصادی در بهبود روابط با آمریکا تأکید داشتند و در این سال‌ها بودجه را عنصری مهم برای پیشرفت کشور می‌دانستند و معتقد بودند باید بند ناف بودجه از نفت قطع شود؛ گامی که دولت یازدهم و دوازدهم از برداشتن آن عاجز ماند. حال انتظار می‌رود مطالبات رهبری در در دولت سیزدهم با جدیت بیشتری اجرایی شود. 
بررسی بودجه 1403 نشان می‌دهد، دولت سیزدهم در مسیر عملیاتی شدن مطالبات رهبری از بودجه قدم برداشته است؛ به گونه‌ای که سال گذشته عدد سقف بودجه، بدون درآمد شرکت‌های دولتی حدود ۲۰۸۳ همت بود و امسال به ۲۴۶۲ همت رسیده و بیشترین رشد بودجه تحت تأثیر درآمدهای مالیاتی است. به عبارتی، درآمدهای پایدار در لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ در مقایسه با قانون بودجه امسال ۴۲ درصد رشد کرده و به ۱۴۰۰ همت رسیده که ۱۱۰۰ همت آن درآمد مالیاتی و ۱۴۰ همت هم حقوق گمرکی است.