نگاه سکولار دین را در عرصه اجتماع و بهتبع آن، رسانه که یکی از ساحتهای فرهنگی و اجتماعی است، منزوی میکند. بااینحال، دین اسلام دارای مبانی و روشهای راهبردی در حوزه تبلیغات و رسانه است.
یکی از مسائلی که در اسلام به آن اهمیت داده شده است، منبع خبر است. اهمیتدادن به اعتبار منبع خبر، پیش از آنکه محصول توافق شغلی و آییننامههای حرفهای باشد، برخاسته از اصول اخلاقی و معرفتشناختی است. در جایی که هدف از انتشار یک خبر ایجاد آگاهی نوینی در مخاطب باشد، اخلاق اقتضا میکند که پیش از اطمینان از اعتبار منبع خبر از نشر آن خودداری شود. انتشار هر خبر غیرموثق، که با واقعیت مطابقت ندارد، به انحراف افکار انبوهی از خوانندگان میانجامد و گاه ضایعات جبرانناپذیری به دنبال دارد. امام علی(ع) در فرازهای گوناگونی از سخنان خویش به لزوم اهتمام به منبع خبر و پرهیز از نشر اخبار غیرموثق اشاره میکند و گاه به کسانی که از سر جهالت امور ناشایستی را به اهل بیت پیامبر(ص) نسبت میدادند، نهیب زده، آنان را از این عمل باز میدارد: «فلا تقولوا بمالا تعَرفونَ»: «پس آنچه بدان علم ندارید، بر زبان نیاورید.» (خطبه ۸۶)
گاه نیز در وصیتنامه خویش به فرزندش حسن(ع)، او را به پرهیز از ذکر اموری که بهدرستی آن واقف نیست، فرا میخواند: «وَلا تقل مالا تعلمُ و اِن قلّ ما تعلمُ»: «و آنچه نمیدانی مگو؛ هرچند آنچه میدانی اندک باشد.» (نامه ۳۱)
امام علی(ع) در پارهای از سخنان خود بهصورت آشکارتری بر لزوم درستی منبع خبر تأکید میورزد: «لا تخبرنَّ الّا عن ثقه فتکون کذّابًا» (غرر، جلد ۶، صفحه ۳۴۲)
زیادهگویی، بهعنوان یکی از رذایل اخلاقی، همواره مورد نکوهش اولیای دین قرار گرفته است. در اینجا تنها به نقل یک نمونه از سخنان امام علی(ع) در مذمت بیهودهگویی و پرسخنی اکتفا میشود. «ایاک و الحذر فمن کُثرَ کلامُه کثرت آثامه»: «بر تو باد دوری از یاوهگویی؛ زیرا هر که کلامش فزونی یابد، خطاهایش نیز یاد گردد.»(غرر جلد ۵، ص ۲۸۹)
یکی دیگر از نکات مورد ملاحظه اسلام، مسئولیت در مقابل فهم و برداشت مردم است. گاه میتوان از یک مطلب یا خبر واحد، برداشتهای مختلفی داشت و چهبسا گفتاری واحد برحسب پیشفرضها، سطح آگاهی، توقعات و علایق و ویژگیهای متنوع دیگری در مخاطب، بهگونههای مختلفی فهم شود. در این میان گوینده یا اظهارکننده خبر نیز خود دارای برداشتی خاص از مضمون گفته یا خبر خویش است که گاه با برداشت عمومی مردم تفاوت میکند. به نظر میرسد درصورت اختلاف، آنچه معیار داوری است، فهم و برداشت عمومی است و خبرنگار در مقابل همین فهم مسئولیت دارد.
امام علی(ع) در خطبهای فرمود: «ذمّتی بما اَقولُ رهینهُ و اَنابهِ زعیمِ»: «آنچه میگویم در عهده خویش میدانم و خود آن را ضمانت میکنم.» (خطبه ۱۶) در این کلام امام علی(ع) خود را وامدار و ضامن سخن خویش میداند و تمام مسئولیتهای آن را بر عهده میگیرد.
یکی دیگر از آفتهای بزرگ رسانههای خبری، بهخصوص روزنامهها، تبدیلشدن به ابزاری برای تبلیغات بیمحتوا و دروغین ارباب قدرت است. در جوامع امروزی، این معضل بهخصوص هنگام تبلیغات انتخابی (در سطوح مختلف) خود را بهصورت چشمگیری بر فضای مطبوعات تحمیل میکند؛ امری که با حقمداری رسانهای بهشدت ناسازگاری دارد. امام علی(ع) که روح بلند او چنین ترفندهای حیلهگرانه را برنمیتابد، در نکوهش تبلیغات دروغین و هوچیگریهای اصحاب جمل، بیانی بلند از خویش به یادگار نهاده است: «وَ قد اَرعدوا وا وابرقوا و مع هذَین الاَمریَن الفشل و لسنا نرعِدُ حتّی نوقع و لا نِسل حتی نمطر»: «چون برق درخشیدند و چون تندر خروشیدند، با این همه کاری نکردند و واپس خزیدند. ما تا بر دشمن نتازیم، گردن دعوی برنمیفرازیم و تا نباریم، سیل روان نمیسازیم.» (کلام ۹)
امام علی(ع) در این بیان رسا، تبلیغات توخالی دشمنان خویش را به رعد و برقی تشبیه میکند که چهبسا اندک زمانی گروهی را بترساند؛ اما هنگام عمل چیزی جز ناتوانی و زبونی بهدنبال ندارد. ولی سیرت و منش حقمداران آن است که از دعوی گزاف بپرهیزند و از تبلغیات پوچ بگریزند و هرگاه دست به تمجید از خویش و تهدید دشمن زنند، صحت دعوی خویش را با عمل به اثبات میرسانند.
درمجموع میتوان گفت رویکرد دینی در رسانه، حلال واقعی مشکلات پیچیده این عصر است و رسانه را از بنبست نوین و حصار ارزشهای دروغین بیرون خواهد آورد.