مجموعه آورده‌های اولیای دین از سه بخش خارج نیست: «معارف»، «احکام» و «مناسک». معارف پشتیبان‌های نظری و عقیدتی تمام دستگاه تربیتی، اجتماعی و سیاسی دین است. احکام عبارت است از الزامات اعتباری تبلور معارف در سبک زندگی فردی و اجتماعی. اما مناسک رهیافت‌های منصوص و مؤثر در فرآیند درونی‌سازی و تحقق خارجی معارف در ابعاد گوناگون حیات بشری است. «معارف» و «احکام» دو ساحتی است که در تمام جهان‌بینی‌های الاهی و الحادی وجود دارد؛ اما آن ساحتی که یک مکتب را از زوال حفظ می‌کند، «مناسک» است؛ چراکه معارف و احکام را در سبک زندگی مردم جای می‌دهد. در واقع مناسکی مانند زیارت، حج، اعتکاف، هیئت، نماز جمعه و جماعت هر یک فناوری نرم در جهت پیشبرد نظریه‌های اجتماعی و تربیتی دین است. در ادبیات دینی و قرآنی، این امر تعظیم شعائر نامیده و بر آن تأکید فراوان شده است. «وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ» (حج/ 32)
پرواضح است که برگزاری مناسک مذهبی کاملاً به همراهی نظام سیاسی حاکم وابسته است؛ چراکه اگر نظام معرفتی دین حاوی رویکرد حکمرانی و مدعی حقانیت خود در برابر طاغوت باشد، طبعاً برگزاری مناسک در ساماندهی افکار و رفتار متدینان در راستای معارف مذکور مؤثر است. بنابراین، از متوکل عباسی تا رضاخان در ایران و حاکمان نیجریه عزاداری اباعبدالله(ع) را مورد هجمه قرار می‌دهند. برپایی برخی مناسک دینی و به ویژه شیعی با پشتوانه‌های معرفتی همچون مبارزه با ظلم و تأکید بر حمایت از مظلومان انجام می‌شود و این نگاه اجتماعی به دین برای طواغیت و مستکبران گران خواهد آمد.
از این نظر است که پس از انقلاب اسلامی انواع مناسک مذهبی، از جمله زیارت مشاهد مشرفه، دعای عرفه، زیارت اربعین، فاطمیه، حفظ قرآن و اعتکاف احیا شده و رونق یافت. امروز آنچه در اعتکاف رخ می‌دهد، در طول تاریخ اسلام بی‌سابقه است. زمانی این امر فقط در دایره خواص و آن هم در تعداد محدودی اجرا می‌شد؛ اما امروز از جهت تنوع سنی و فردی و تحصیلی گسترش چشمگیری یافته است.
در دورانی که بنیان‌های مدرنیته غرب و شرق عالم را درنوردیده و هوسرانی را تقدیس می‌کند و تعبد و معنویت را مورد هجمه قرار می‌دهد، در ایران اسلامی، بیش از ششصد هزار نفر که اغلب جوان دهه هشتادی هستند، سه روز خود را از هر فعالیت دنیوی جدا کرده و به معنویت و تربیت نفس مشغول می‌شوند. رشد شگفت‌انگیز حضور جوانان در اعتکاف، راهپیمایی اربعین، جشن ده کیلومتری غدیر، هیئات و مواکب حسینی و... هر ادعای بی اساس روی گردانی نسل جوان ایرانی از دین را به محاق می‌برد. امروز نام تک‌تک این جوانان در تاریخ ثبت خواهد شد که با حضور معنادار خود در مراسم اعتکاف محاسبات و رکوردهای تاریخی و اجتماعی را جابه‌جا کرده‌اند و این مهم بخشی از هویت جوان ایرانی است که در جهان مادی، باطن و معنویت را برگزیده و برای جلای روح خود برنامه دارد.
وجه دیگر این استقبال این است که والدین این جوانان نیز همراه این ماجرا هستند و به مساجد و نهادهای دینی جامعه اعتماد دارند و هنوز بهترین مسیر تربیتی را مسجد و اتفاقات دینی می‌دانند.
اگر قرار است تمدن اسلامی در برابر فردیت و منفعت‌گرایی اومانیستی، نظریه اجتماعی خود، یعنی ولایت عرضی و پیوستگی و پشتیبانی آحاد جامعه از یکدیگر را در مرحله جامعه‌پردازی پیگیری کند، قطعاً اعتکاف، اربعین و هر خدمت‌رسانی معنویت پایه از لوازم قطعی آن است.
براین اساس تحقق یک نظام سیاسی هم‌سو و سپس پشتیبانی آن از رسوخ معارف اسلامی در سبک زندگی آحاد جامعه از طریق برگزاری مناسک مذهبی به جامعه‌پردازی منتهی می‌شود که پس از آن رخ‌نمایی تمدن اسلامی و ظهور پرفروغ منجی دور از دسترس نیست. بنابراین، در روایت نبوی منقول است: «مَنْ اِعْتَکَفَ ایماناً وَاحْتِساباً غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»؛ هر کس از روی ایمان و حسابگری معتکف شود، گناهان گذشته او بخشیده می‌شود. (کنزالعمّال، بیروت، مؤسسه الرساله، ج 8، ح 24007)
