راهی نیمه‌تمام

با گذشت نزدیک به پنج دهه از نخستین تلاش‌های ایران برای بارورسازی ابرها، این طرح همچنان با چالش‌هایی، چون کمبود بودجه، نبود زیرساخت راداری و توقف‌های مکرر مواجه است؛ در حالی‌که کشور‌هایی مانند چین و امارات با سرمایه‌گذاری کلان، فناوری‌های نوآورانه و استمرار فعالیت، توانسته‌اند بارش مصنوعی را به ابزاری راهبردی در مدیریت منابع آب بدل کنند.
نخستین تجربه‌های ایران در زمینه بارورسازی ابر‌ها به سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ بازمی‌گردد؛ زمانی که با همکاری شرکت‌های خارجی عملیات در اطراف سد کرج و جاجرود اجرا شد. در دهه ۱۳۶۰، پروژه‌هایی محدود با ژنراتور‌های زمینی در ارتفاعات شیرکوه یزد ادامه یافت و از سال ۱۳۷۷ با تأسیس «مرکز ملی تحقیقات و مطالعات بارورسازی ابرها» فعالیت‌ها جنبه سازمان‌یافته‌تری پیدا کرد.
در سال‌های بعد، استان‌هایی، چون گیلان، مازندران، اردبیل و تهران میزبان عملیات بارورسازی بودند. بر پایه گزارش دانشگاه تهران از پروژه سال ۱۳۹۳، بارش‌ها در مناطق هدف حدود ۳۳ درصد افزایش یافته و ۱/۲ میلیارد مترمکعب آب اضافی ذخیره شد. با این حال، محدود بودن اثرگذاری (یک تا سه ساعت)، فقدان تجهیزات راداری مدرن، تخصیص ناقص بودجه (گاهی کمتر از ۱۰ درصد مصوب) و وقفه‌های مکرر باعث شد این طرح هیچ‌گاه به مقیاسی ملی و پایدار نرسد. طی دو سال اخیر نیز بیشتر فعالیت‌ها متوقف شد و تنها در پاییز ۱۴۰۳ چند عملیات محدود با نصب ژنراتور‌های زمینی در ساوه و شازند انجام گرفت. کارشناسان هشدار می‌دهند که نبود شبکه رصد پیشرفته موجب شده بسیاری از عملیات‌ها «کور» انجام شود و نتایج آنها قابل سنجش نباشد.
این وضعیت در حالی است که کشور‌هایی مانند چین و امارات مسیر متفاوتی را پیموده‌اند. چین از دهه ۱۹۵۰ وارد این حوزه شد و از اواخر دهه ۱۹۹۰ یک شبکه ملی مدیریت آب‌وهوای مصنوعی ایجاد کرد. این کشور اکنون سالانه حدود ۵۵ میلیارد مترمکعب بارش اضافی تولید می‌کند و حتی در رویداد‌هایی مانند المپیک ۲۰۰۸ توانست باران را کنترل کند. استفاده از هواپیما‌های تخصصی، توپ‌های زمینی پرتاب یدید نقره، پهپاد و فناوری لیزر، همراه با زیرساخت کامل راداری و ماهواره‌ای و بودجه چند صد میلیون دلاری در سال، به افزایش ۱۵ تا ۴۰ درصدی بارش در مناطق هدف و کاهش اثر خشکسالی انجامیده است.
امارات متحده عربی نیز از اوایل دهه ۲۰۰۰ وارد عرصه بارورسازی شد و امروز با بهره‌گیری از پهپاد‌های پالس الکتریکی برای تحریک بارش، به یکی از پیشرفته‌ترین کشور‌های منطقه در این حوزه بدل شده است. تخصیص بیش از ۱۵ میلیون دلار بودجه سالانه، همکاری با دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی و تجهیز به ناوگان هواپیما‌های اختصاصی، این کشور را به جایی رسانده که در سال ۲۰۲۲ بیشترین میزان بارش مصنوعی خود را ثبت کرد.
کارشناسان تأکید می‌کنند رمز موفقیت کشور‌هایی مانند چین و امارات در استمرار فعالیت‌ها، وجود نهاد واحد و مقتدر برای مدیریت پروژه‌ها، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و سرمایه‌گذاری پایدار است؛ عواملی که موجب انتقال تجربه عملیاتی و دستیابی به نتایج ملموس شده است.
ایران با وجود پیشینه‌ای طولانی، هنوز از نظر زیرساخت، سرمایه‌گذاری و مدیریت پروژه فاصله‌ای جدی با کشور‌های موفق دارد. صاحب‌نظران بر این باورند که اگر دولت بتواند بودجه‌ای پایدار، شبکه رصد پیشرفته و همکاری علمی بین‌المللی فراهم کند، تجربیات چند دهه‌ای داخلی نیز می‌تواند زمینه‌ساز موفقیت‌هایی مشابه چین و امارات در مدیریت منابع آبی باشد.