به دنبال پیروزی مسعود پزشکیان در انتخابات ریاست جمهوری و تمایل دولت وی به کاهش تنش با کشور‌های اروپایی، به نظر می‌رسید که روابط ایران با تروئیکای اروپایی (آلمان، فرانسه، و بریتانیا) بهبود یابد. اما به‌تازگی، آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان با ادعای ارسال موشک‌های بالستیک ایرانی به روسیه، تحریم‌هایی علیه «ایران‌ایر» وضع کردند. آمریکا اعلام کرده که این شرکت هواپیمایی به دلیل مشارکت در انتقال سلاح‌های ایرانی به روسیه تحریم شده است.
وزارت خارجه آمریکا همچنین مدعی است که ایران‌ایر در تسهیل خرید کالا‌های حساس برای سپاه پاسداران از مسیر‌های اروپایی به ایران نقش داشته است. آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا، گفت که روسیه به تازگی این موشک‌ها را دریافت کرده و ممکن است علیه اوکراین استفاده کند.
اتحادیه اروپا نیز این ادعا‌ها را معتبر دانسته و تحریم‌هایی جدید را علیه ایران به دلیل این انتقال‌ها وضع کرده است. ایران این ادعا‌ها را رد کرده و اعلام کرده که هیچ کمکی به طرفین جنگ اوکراین نمی‌کند. مسکو نیز این گزارش‌ها را غیرواقعی دانسته و بر توسعه روابط اقتصادی با ایران تأکید کرده است.
برخی کارشناسان معتقدند که روابط ایران با آمریکا و اروپا به دلیل بحران‌های متعدد، از جمله جنگ اوکراین و غزه، به بن‌بست رسیده است و رفع تحریم‌ها در آینده نزدیک بعید به نظر می‌رسد. همچنین، فشار‌های جدید از طرف تروئیکای اروپایی و آمریکا در زمینه مسائل هسته‌ای و برجام ادامه دارد و ممکن است به پیچیده‌تر شدن وضعیت منجر شود.
سابقه تحریم‌های تروئیکای اروپایی علیه ایران
با توجه به این اقدام می‌توان یادآور شد آخرین بار که تروئیکای اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) علیه ایران تحریم‌هایی وضع کردند، مربوط به وضعیت هسته‌ای ایران و نقض توافق هسته‌ای (برجام) بود. این موارد مشابه به طور خاص در سال‌های اخیر در حال وقوع بوده است:
۱. اکتبر ۲۰۲۳: تروئیکای اروپایی تحریم‌هایی جدید علیه ایران به دلیل نقض توافق هسته‌ای و عدم پایبندی به تعهدات برجامی وضع کردند. این تحریم‌ها شامل محدودیت‌هایی در زمینه‌های اقتصادی و نظامی بود و به بهانه نقض تعهدات هسته‌ای از سوی ایران وضع شد.
۲. می ۲۰۲۳: در این تاریخ، تروئیکای اروپایی همچنین تحریم‌هایی را به دلیل برنامه‌های هسته‌ای ایران و ادعا‌های مربوط به نقض برجام وضع کردند. این تحریم‌ها به دلیل افزایش فعالیت‌های هسته‌ای ایران و توسعه برنامه‌های مربوط به سانتریفیوژ‌ها و غنی‌سازی اورانیوم بود.
۳. دسامبر ۲۰۲۲: تروئیکای اروپایی در این تاریخ نیز تحریم‌های جدیدی علیه ایران به دلیل سرکوب آشوب‌های داخلی و نقض حقوق بشر وضع کردند. این تحریم‌ها به خاطر به بهانه واکنش‌های سختگیرانه ایران به اغتشاشات سال ۱۴۰۱ وضع شد.
در واکنش به این تحریم‌ها ایران چه سیاستی اتخاذ کرد؟
تحریم‌های تروئیکای اروپایی و کشور‌های غربی علیه ایران به بخش‌های مختلفی از جمله نفت و انرژی، بانکداری و مالی، صنایع دفاعی و نظامی، صنعت هواپیمایی و حمل‌ونقل، بخش فناوری و دسترسی به تکنولوژی‌های پیشرفته و صنعت خودرو و تولید داخلی تقسیم می‌شود، اما نکته مهم و قابل توجه این است که ایران در واکنش به تحریم‌های اقتصادی و سیاسی در این ۶ حوزه، سیاست‌ها و راهبرد‌های مختلفی را برای کاهش تأثیرات تحریم‌ها اتخاذ کرده است. این سیاست‌ها شامل تلاش‌های داخلی برای تقویت تولید، دیپلماسی خارجی و ابتکارات منطقه‌ای است. در ادامه، به سیاست‌های ایران در برابر هر یک از این حوزه‌ها اشاره می‌کنیم:
۱. بخش نفت و انرژی:
تنوع در مشتریان نفتی: ایران تلاش کرده با فروش نفت به کشور‌های خارج از بلوک تحریم‌ها (مانند چین و هند) و از طریق واسطه‌ها، بخشی از کاهش فروش نفت به اروپا و آمریکا را جبران کند.
تمرکز بر توسعه پالایشگاه‌های داخلی: ایران تلاش کرده تا با توسعه صنایع پالایشگاهی و پتروشیمی، صادرات محصولات پتروشیمی را جایگزین صادرات نفت خام کند تا به منابع ارزی دسترسی داشته باشد.
۲. بانکداری و مالی:
استفاده از ارز‌های جایگزین و توافقات دوطرفه: ایران در تجارت بین‌المللی به جای دلار آمریکا از ارز‌های محلی و توافقات ارزی دوجانبه استفاده کرده است. این روش در مبادلات با کشور‌هایی مانند چین، روسیه، و هند بیشتر رایج شده است.
تقویت بازار‌های مالی داخلی: ایران سیاست‌هایی برای توسعه بورس داخلی و جذب سرمایه‌های داخلی به جای منابع خارجی اتخاذ کرده است تا نیاز به منابع مالی خارجی کاهش یابد.
بانکداری مقاومتی: تلاش‌هایی برای ایجاد سیستم‌های پرداخت موازی با سوئیفت در همکاری با کشور‌های غیرغربی مثل روسیه و چین انجام شده است.
۳. صنایع دفاعی و نظامی:
خودکفایی نظامی: ایران از سال‌ها پیش بر توسعه و تولید صنایع نظامی داخلی تمرکز کرده است. به عنوان مثال، صنایع موشکی، پهپادی، و دفاعی به طور عمده در داخل کشور توسعه یافته و وابستگی به واردات تکنولوژی‌های خارجی کاهش یافته است.
گسترش همکاری‌های نظامی با کشور‌های غیرغربی: ایران روابط نظامی و استراتژیک خود را با کشور‌هایی مانند روسیه و چین تقویت کرده است تا از تکنولوژی‌ها و منابع آنها برای توسعه صنایع دفاعی استفاده کند.
۴. صنعت هواپیمایی و حمل‌ونقل:
خودکفایی در تعمیر و نگهداری ناوگان: با محدودیت در واردات قطعات، ایران روی توسعه تعمیر و نگهداری هواپیما‌ها در داخل کشور تمرکز کرده و برخی قطعات هواپیما را به صورت داخلی تولید میکند.
خرید هواپیما از کشور‌های غیرتحریمی: ایران تلاش کرده از کشور‌های غیرغربی مانند روسیه و چین هواپیما خریداری کند و همکاری‌های جدیدی در حوزه حمل‌ونقل هوایی با این کشور‌ها برقرار کند.
توسعه شبکه حمل‌ونقل ریلی و زمینی: با توجه به مشکلات هواپیمایی، ایران به توسعه شبکه‌های ریلی و جاده‌ای برای تقویت حمل‌ونقل داخلی و منطقه‌ای پرداخته است.
۵. بخش فناوری و دسترسی به تکنولوژی‌های پیشرفته:
سرمایه‌گذاری در تولید داخلی فناوری: ایران تلاش کرده با تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز تحقیق و توسعه (R&D)، تولیدات داخلی در حوزه‌های فناوری اطلاعات، دارو و تجهیزات پزشکی را افزایش دهد. به عنوان مثال، در حوزه داروسازی، ایران توانسته تولیدات دارویی خود را به حدی برساند که وابستگی به واردات کاهش یابد.
توسعه همکاری با کشور‌های آسیایی: ایران با کشور‌های آسیایی مثل چین و هند در زمینه تکنولوژی و نوآوری همکاری‌های نزدیک‌تری برقرار کرده است تا تکنولوژی‌های مورد نیاز را از این کشور‌ها تأمین کند.
۶. صنعت خودرو و تولید داخلی:
توسعه تولید خودرو‌های داخلی: ایران با سرمایه‌گذاری در خودروسازی داخلی و تقویت شرکت‌های داخلی، تلاش کرده وابستگی به واردات قطعات خارجی را کاهش دهد. همچنین روی طراحی خودرو‌های جدید داخلی تمرکز کرده تا نیاز به تکنولوژی‌های خارجی کمتر شود.
همکاری با کشور‌های غیرغربی: ایران برای تأمین قطعات و تکنولوژی‌های مورد نیاز در صنعت خودروسازی، به همکاری با کشور‌هایی مانند چین و روسیه روی آورده است.
توسعه صنعت قطعه‌سازی داخلی: تمرکز بر تولید داخلی قطعات و ایجاد زنجیره‌های تولید داخلی در صنایع خودروسازی یکی از سیاست‌های ایران برای مقابله با تحریم‌ها بوده است.
جان کلام
شناخت این روند باعث می‌شود بار دیگر به این نتیجه برسیمکه این تحریم‌های نخ نما شده، به معنای واقعی شکست خورده و غربی‌ها دیگر نمی‌توانند از آنها به عنوان اهرمی فشاری علیه ایران استفاده کنند. در همین راستا و در واکنش به وضع تحریم‌هایی علیه «ایران‌ایر» توسط تروئیکای اروپایی، سیدعباس عراقچی وزیرامورخارجه گفت: «برای گفتگو آماده‌ایم، اما نه گفتگو زیر فشار. مسیری شکست خورده را دنبال می‌کنند و جمهوری اسلامی همواره راه درست خودش را دنبال میکند.»
کشور‌های اروپایی، که اغلب در مسائل بین‌المللی همسو با واشنگتن عمل می‌کنند، این بار نیز با همراهی آمریکا در تلاشند تا با استفاده از تحریم‌ها و اعمال فشار‌های جدید، نوعی شکاف میان مردم و مقامات ایرانی ایجاد کنند. آنها امیدوارند که این روند بتواند بر همکاری‌های بین تهران و مسکو تأثیر بگذارد و افکار عمومی داخلی را به سمت دیگری هدایت کند.
علاوه بر این، غرب با این اقدام قصد دارد توجه جهانی را از جنایات رژیم صهیونیستی در غزه و کرانه باختری به سوی ایران و جنگ اوکراین منحرف کند. در عین حال، اتهام‌هایی مانند ارسال پهپاد و موشک‌های بالستیک از سوی ایران به روسیه، بهانه‌ای برای توجیه کمک‌های سنگین غرب به اوکراین است؛ نمونه آن بسته کمک مالی ۱.۴۹۸ میلیارد دلاری که به دنبال اعمال تحریم‌ها علیه ایران و در جریان سفر وزرای خارجه آمریکا و بریتانیا به کی‌یف اعلام شد.