رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای دولت چهاردهم، بر حکمرانی قانون در فضای مجازی و دستیابی به لایه‌های عمیق فناوری هوش مصنوعی در کشور تأکید بسیار داشتند. به دلیل اهمیت این موضوع و بررسی راهکاری تحقق این فرمان گفتوگویی داشتیم با «دکتر بهروز مینایی» دبیر ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک که در ادامه میخوانید:
کمی درباره دانش هوش مصنوعی برای ما بگویید.
هوش مصنوعی فناوری اقتدارآفرین و ایجادکننده امید و نشاط است که در معرض استفاده عموم هم قرار گرفته و مدام در حال پیشرفت است. هوش مصنوعی فقط به قشر یا شغل خاصی محدود نیست؛ بلکه همه رشته‌ها، همه گرایش‌ها و همه شغل‌ها تحتالشعاع هوش مصنوعی قرار خواهند گرفت؛ مانند انرژی الکتریکی که به شکل افقی در همه جای زندگی ما و نسبت به همه اقشار نفوذ دارد؛ هرجا که فناوری اطلاعات گسترش پیدا کرده است، هوش مصنوعی نیز برای بهینهسازی و افزایش بهره‌وری کاربرد دارد. با هوش مصنوعی می‌توانیم به ماشین‌ها قدرت استدلال و تفکر عاقلانه انسانی بدهیم تا به جای انسان‌ها تصمیم‌گیری کنند. همچنین از آنجایی که با سونامی داده‌ها مواجه هستیم و نمیتوانیم همه آنها را پردازش کنیم، می‌توانیم برای تحلیل کلان داده‌هایی که برای انتخاب بهترین گزینه آن میلیاردها حالت وجود دارد، از هوش مصنوعی استفاده کنیم. افزون بر این، استفاده از هوش مصنوعی در فعالیت‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، نظامی، تفریح و سرگرمی و حتی حکمرانی در کشورها کاربرد دارد.
هوش مصنوعی در چه حوزه‌هایی از حکمرانی قابل استفاده است؟
هوش مصنوعی در هر سه قوه حاکمیتی کشور می‌تواند نقش‌آفرینی کند. برای نمونه، در قوه مقننه به منزله یک دستیار می‌تواند در اختیار قانون‌گذار باشد و از طریق آن، قوانین را به صورت جامع و قابل قبول طراحی کند تا هیچ تناقضی در آن وجود نداشته باشد. در حال حاضر، 12هزار و 500 قانون و 100 هزار مقرره وجود دارد که اگر جزئیتر نگاه کنیم، تعداد احکام منشعب از این قوانین و مقررات به میلیون‌ها حکم میرسد؛ بنابراین، اگر بخواهیم قوانین را به روال عادی نسبت‌سنجی کنیم، حدود 300 سال طول می‌کشد تا قانون جامع کشور به وجود آید. در واقع اگر ماشین‌ها بتوانند به نوعی خوانش متن قوانین را متوجه شوند و هر یک را در جایگاه خودش قرار دهند، تحولی شگرف در قانون‌گذاری، تفکیک و تجمیع قوانین ایجاد خواهد شد. همچنین، در قوه قضائیه می‌توان از هوش مصنوعی در بهبود روند رسیدگی به پرونده‌ها، نظارت بر عملکرد قضات، تحلیل روی آرا، ارجاع پرونده‌ها و... استفاده کرد.
رهبر معظم انقلاب اشاره کردند که «هوش مصنوعی» در «اداره آینده دنیا» مؤثر است؛ در جایگاه یک متخصص در این حوزه بفرمایید این دو موضوع چه ارتباطی با هم دارند؟
اساس کار هوش مصنوعی، کشف رابطهها و نسبتها میان دادههاست. اگر دادهای وجود نداشته باشد، هوش مصنوعی نمی‌تواند کاری انجام بدهد. هوش مصنوعی بر اساس الگوریتمهایی، مانند پیش‌بینی، مدل‌سازی و... رابطه میان داده‌ها و منطق موجود در اطلاعات را کشف می‌کند. بنابراین هرچه داده‌ها حجیمتر و بیشتر باشند، آن الگوریتم می‌تواند نمایندگی بهتری از وضع موجود جامعه را پیدا کند. اهمیت نقش هوش مصنوعی همراه با دسترسی به داده‌ها چنان است که «یووال نوح هراری» نظریه‌پرداز صهیونیست‌ها میگوید: «اگر داده‌های کشورها را داشته باشیم، اصلاً نیازی به لشکرکشی نداریم و می‌توانیم آنان را مستعمره خود کنیم.» همین اظهارات نشان‌دهنده تأثیر هوش مصنوعی در معادلات آینده روابط بین‌الملل و اداره دنیاست. لازم است اینجا درباره یک نگرانی هم صحبت کنم؛ قبول داریم که داده‌های هوش مصنوعی ممکن است در معرض سوء استفاده قرار گیرند؛ به همین دلیل بستر زیرساختی امنیت (امنیت در سطح سخت‌افزار و نرم‌افزار) برای الگوریتم‌های هوش مصنوعی و همچنین امنیت دسترسی به اطلاعات، به ویژه داده‌هایی را که حریم خصوصی در آن مطرح است،مورد توجه ویژه قرار می‌دهیم؛ چنانکه برای حفظ و افزایش امنیت اطلاعات، رشته «رایانش امن» در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود و مدام برای پیشرفت آن تحقیق می‌کنیم، اما اگر بخواهیم جلوی استفاده‌های مثبت از هوش مصنوعی را به بهانه‌های امنیتی بگیریم، کار عاقلانه‌ای نیست. برای نمونه، رهبر معظم انقلاب درباره اینترنت با علم بر اینکه این فناوری جهت‌دار بوده و در حال حاضر بیشتر در خدمت دستگاه‌های امنیتی استکبار برای سرقت اطلاعات از کاربران و همچنین گسترش ناهنجاری‌های فرهنگی و ترویج مسائل غیراخلاقی است؛ اما در صحبت با طلاب به آنان می‌گویند که در عصر اینترنت، کوانتوم و هوش مصنوعی باید به این ابزار مسلط شوید.
با توجه به توصیه‌های امام خامنه‌ای، تا کنون در کشور چه قدم‌هایی در این حوزه برداشته شده است؟
با مطرح شدن دانش هوش مصنوعی، بسیاری از کشورها، با هدف دستیابی به این دانش، یک سند ملی و یک برنامه راهبردی عملیاتی تنظیم کرده‌اند؛ اما در کشور ما به این موضوع توجهی نشده بود تا اینکه در دولت «شهید آیت‌الله رئیسی»، موضوع هوش مصنوعی هم در «معاونت علمی ریاست جمهوری» و هم در «شورای عالی انقلاب فرهنگی»، مورد توجه و بررسی قرار گرفت. سرانجام در ۲۹ اردیبهشت ماه ۱۴۰۳، یعنی یک روز قبل از شهادت آیت‌الله رئیسی، «سند ملی هوش مصنوعی» ایران در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد. این برنامه در انتهای خرداد ماه سال جاری ابلاغ شد و براساس آن، سازمانی همانند سازمان انرژی اتمی با موضوع هوش مصنوعی در کشور تشکیل شده است. سازمان هوش مصنوعی به صورت مستقیم زیر نظر قوه اجرایی کشور فعالیت می‌کند و مسئولیت تنظیم‌گری برنامه‌های آن به عهده همه قوای حاکمیتی است؛ همچنین از نیروهای نظامی گرفته تا قوای مجریه، قضائیه و مقننه در این شورا نماینده دارند. به وجود آوردن این جایگاه و سازمان، یکی از دستاوردهای بسیار خوب دولت شهید آیت‌الله رئیسی بود که ان‌شاء‌الله در دولت چهاردهم به شکل جدی مورد حمایت قرار گیرد.
با توجه به تنظیم سند ملی هوش مصنوعی و شکل‌گیری سازمان آن، در ادامه باید در چه مسیری قدم برداریم؟
سند بسیار قوی و مترقی در کشور برای هوش مصنوعی تنظیم شده است؛ یعنی به نسبت خیلی از کشورهای دیگر، سند بسیار قوی‌ای است و حتی در مقایسه با سندهای جامع دیگری که در کشور ما تدوین شده، سند بسیار خوبی است، اما داشتن سند به تنهایی کافی نیست؛ مگر اینکه دولت برای اجرایی‌سازی آن، بودجه مناسبی تخصیص دهد تا زیرساخت‌های هوش مصنوعی در کشور ایجاد شود و بهبود یابد. آن لایه‌های عمیقی را که رهبر معظم انقلاب به آنها اشاره کردند، جمعی از لایه‌های نرم و مغز افزایی و لایه‌های سخت‌افزاری است. ما در دنیا از نظر سخت‌افزاری بسیار عقبیم. تراشه‌های گرافیکی را که برای هوش مصنوعی لازم است، نداریم. باید روش ساخت آن در کشور پیگیری شود تا بتوانیم در آینده خودمان تولید کنیم؛ اما فعلاً باید از تراشه‌های گرافیکی موجود در دنیا استفاده کنیم. همچنین، تراشه‌های لازم را باید در اختیار دانشجوها، استادان و کسانی که در زمینه هوش مصنوعی فعال هستند، قرار دهیم.
چشم‌انداز آورده اقتصادی هوش مصنوعی را برای کشورمان چگونه می‌بینید؟
در حال حاضر، GDP خیلی از کشورها از ناحیه هوش مصنوعی بسیار بالا رفته است، یعنی اقتصاد دیجیتال سهم مؤثری در اقتصاد پیدا کرده است؛ ولی هنوز در ایران به این موضوع توجه خاصی نشده است و جایگاه ویژه‌ای ندارد. با این حال، اگر بتوانیم پلتفرم‌های سرویس‌دهی دیجیتالی را ایجاد کنیم و پلتفرم‌های داده را در صنایع مستقر کنیم، درآمدزایی کشور مضاعف خواهد شد. در مقابل، اگر نتوانیم به این دانش مجهر شویم، با زیان‌های جدی روبه‌رو خواهیم شد؛ برای نمونه، «فولاد مبارکه» یا «ذوب آهن» پیش‌بینی کردند که اگر نتوانند از هوش مصنوعی استفاده کنند، در چهار سال آینده مشتری‌های خودشان را از دست خواهند داد. در بحث نفت و گاز و استخراج نفت هم خیلی هوش مصنوعی می‌تواند کمک کند که ما در این زمینه قدم‌های خوبی برداشتیم و اکنون برخی از کشورها، مانند «قطر» خواهان خرید و استفاده از نرمافزارهای ایرانی هستند.
در جامعه نگرانی‌هایی درباره هوش مصنوعی و اثرات آن بر کسب‌وکارها، سلامت افراد، روابط اجتماعی و... مطرح است، و مقاومت‌هایی را برای رفتن به سمت آن شاهدیم، این نگرانی‌ها چقدر قابل اعتنا هستند؟
بله! میلیون‌ها شغل جابه‌جا خواهند شد. تعبیر «از دست دادن» را به کار نمی‌برم و به آن می‌گویم جابه‌جایی. من احساسم این است که همه مردم باید دانش هوش مصنوعی در رشته و کار خود را یاد بگیرند. اگر به این دانش مسلط شوند، هوش مصنوعی به شکل یک دستیار، بهره‌وری فعالیت‌شان را مضاعف خواهد کرد. برای نمونه، استاد ادبیات بوده یا فرض کنید که داستان‌نویس بوده، می‌تواند از هوش مصنوعی استفاده کند؛ اگر بر این ابزار مسلط شود، می‌تواند کاری را که یک سال زمان لازم دارد، یک ماهه انجام دهد. اما اگر به شکل دشمن به آن نگاه کنیم، شغل خود را از دست خواهیم داد. فناوری که نمیایستد تا افراد مقاومت کنند. درباره موضوع سلامت جامعه و اینکه می‌گویند، استفاده از این ابزار موجب تنبلی یا کاهش حافظه می‌شود، شاید درست باشد؛ اما آن را باید با روش‌های دیگر جبران کرد. اصل فناوری همین است. برای نمونه، استفاده از هواپیما یا اتومبیل به فعالیت‌های جسمی ما لطمه وارد کرده است، ما باید این تهدید را جور دیگری چاره کنیم؛ یعنی ما باید سبک زندگی خود را به شکلی تنظیم کنیم که استفاده از فناوری و این ابزارها کمترین آسیب را به ما وارد کند.