ماه می ۱۹۰۰، شرکت «جورج ام هیل» در ایالات متحده با ساخت شخصیت «مرد حلبی» در رمان «جادوگر شهر اُز» چهره جدیدی را معرفی کرد که سرآغاز تحول و خلاقیت در دنیای ساکت رایانه‌های قدیمی با فناوری‌های پیش پا افتاده شد. اکنون در سال ۲۰۲۴ کمتر کسی هست که از هوش مصنوعی، این فناوری جدید و البته پرکاربرد ـ که دنیای فناوری اطلاعات را با یک تحول خارق‌العاده روبه‌رو کرده است ـ چیزی نشنیده باشد.
بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان و حتی گروه‌های علمی و فناوری چند سالی می‌شود به استفاده از این امکان جذاب علاقه‌مند شده‌اند، و برای بهبود سطح بازدهی، پیشرفت در کار خود و افزایش کیفیت محصولات‌شان از هوش مصنوعی بهره میبرند.
سر در آوردن از هوش مصنوعی، مانند هر فناوری جدید دیگر، ممکن است گیج‌کننده باشد؛ تا آنجا که متخصصان هوش مصنوعی نیز به سختی می‌توانند خود را با تحولات لحظه‌ای این فناوری همراه کنند. اما ظهور و بروز انواع رایانه‌ها با الگوریتم‌های گوناگون و حتی ظرفیت‌های متنوع برای ذخیره‌سازی داده‌ها، راه را برای همگانی‌سازی و پرش به دنیای هوش مصنوعی هموار کرد.
ابزار دوگانه!
امروزه، دولت‌ها برای بسیاری از زیرساخت‌های آموزشی، فرهنگی، علمی، پزشکی و حتی زیرساخت‌های شهری انتخاب کرده‌اند که بار عملکرد عالی‌تر را بر روی دوش هوش مصنوعی بگذارند. متأسفانه، امروز ردپای این فناوری در جنگ‌ها و خونریزی‌های دنیا به چشم می‌خورد؛ آنگونه که رسانه‌ها گزارش داده‌اند، بسیاری از عملیات‌های رژیم صهیونیستی علیه مردم «غزه» با استفاده از هوش مصنوعی مدیریت می‌شود، فناوری‌ای که می‌تواند در بهبود کیفیت زندگی انسان تأثیرگذار باشد، به همان اندازه نیز می‌تواند برای از بین بردن و نابودی جان انسان‌ها به کار گرفته شود.
دقیقاً مثل همان سال‌ها که حرف و حدیث استفاده از انرژی هسته‌ای بر سر زبان‌ها افتاد؛ تکنولوژی برای ارتقای سطح زندگی بشر؛ اما همین دانش، فاجعه بمباران اتمی «ژاپن» در ۱۹۴۵ به دستور «هری ترومن» رئیس‌جمهور وقت آمریکا را رقم زد؛ «بمب پسر کوچک» (Little Boy) در «هیروشیما» منفجر شد، و بمب «مرد چاق» (Fat Man) بر سر ساکنان «ناگازاکی» فرود آمد.
مدرسه‌ها به روز میشوند؟
جدا از استفاده‌های نادرست از هوش مصنوعی، قرار است این فناوری به کمک کشور‌ها آمده و توان علمی آنها را بالا ببرد؛ در این زمینه، آشنایی کودکان از دوران مدرسه با هوش مصنوعی، زمینه رشد ذهنی و تقویت حافظه و نبوغ کودکان را فراهم می‌کند، از سوی دیگر همراهی این فناوری با برنامه‌های آموزش در مدارس و آموزشگاه‌های علمی، می‌تواند بعد جدیدی از علم را در دسترس آیندهسازان قرار دهد.
ایران هم در کنار کشور‌های دیگر استفاده از هوش مصنوعی را در دستور کار قرار داده تا فاصله رقابتی در علم و فناوری‌اش با سایر کشور‌ها کمتر از همیشه باشد و موفقیت‌های بیشتری را در این زمینه کسب کند.
آینده‌ای که رهبر معظم انقلاب درباره آن بار‌ها تذکر داده‌اند و تأکید داشته‌اند، رشد ایران در این حوزه مهم و جریان‌ساز، می‌تواند کشور را در میان ابرقدرت‌های مدعی این علم قرار دهد و روز‌های طلایی را برای مردم و البته سطوح گوناگون علمی و فناوری کشورمان رقم بزند.
جزء ۱۰ کشور برتر
آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، آبان ۱۴۰۰ در جمع نخبگان و استعداد‌های برتر علمی کشور فرمودند: «من پیشنهاد می‌کنم یکی از مسائلی که مورد تکیه و توجه و تعمیق واقع می‌شود، مسئله هوش مصنوعی باشد که در اداره آینده دنیا نقش خواهد داشت؛ حالا یا در معاونت علمی رئیس‌جمهور یا در دانشگاه؛ باید کاری کنیم که ما در دنیا حداقل در [بین]ده کشور اول در مورد هوش مصنوعی قرار بگیریم، که امروز نیستیم.»
ایشان از حضور چند کشور آسیایی در میان قدرتمند‌های حوزه هوش مصنوعی هم نام بردند و تأکید کردند: «امروز بین کشور‌هایی که درجه اول، در مسئله هوش مصنوعی هستند؛ حالا غیر از آمریکا و چین و ... که در رده‌های بالا هستند، بعضی از کشور‌های آسیایی هم هستند، بعضی کشور‌های اروپایی هم هستند؛ [اما]ما نیستیم؛ البته کشور‌های آسیایی ظاهراً بیشتر هم هستند؛ در آن ۱۰ رتبه اول، تعداد کشور‌های آسیایی بیشتر است. باید کاری کنیم که حداقل به ۱۰ کشور اول دنیا در این مسئله برسیم.»
همانگونه که رهبر معظم انقلاب هشدار داده‌اند و به مسئولان گوشزد کرده‌اند، بسیاری از دولت‌ها درصدد رقابت برای دستیابی به هوش مصنوعی و استفاده از آن برای پیشبرد اهداف و سیاست‌های خود هستند؛ واقعیت این است که هوش مصنوعی به یک منطقه رقابت راهبردی بین‌المللی، از جمله میان چین و ایالات متحده تبدیل شده است.
بر این اساس، ایشان در دیداری که به تازگی با اعضای دولت چهاردهم داشتند، تأکید کرده‌اند که دولت باید بر لایه‌های عمیق دنیای هوش مصنوعی مسلط شود.
رهبر معظم انقلاب در خلال تذکر‌ها و توصیه‌های‌شان به مسئولان امر، برای دستیابی به لایه‌های پراهمیت هوش مصنوعی که در دست چند ابرقدرت این حوزه است، فرمودند: «چنانچه در رقابت برای دستیابی به همه ابعاد هوش مصنوعی دیر بجنبید، در آینده برای ورود به هر کدام از حوزه‌های این تکنولوژی باید از دیگران اجازه بگیرید.»
ایشان همچنین هشدار دادند: «در راه رسیدن و کسب فناوری هوش مصنوعی، هر دولتی عقب بماند، به سرنوشت ملت‌هایی دچار خواهد شد که در آغاز راه انقلاب صنعتی از قافله عقب ماندند و عاقبتشان به استعمارزدگی ختم شد.»
گام بلند ایران
ایران برای قرار گرفتن در میان کشور‌های مطرح در حوزه هوش مصنوعی، راه پرفراز و نشیبی را پیش رو دارد، اما همانطور که ایران در دنیای انرژی هسته‌ای با دستیافتن به دانش هسته‌ای و ساخت نیروگاه‌های متعدد هسته‌ای گام برداشت و اکنون حرفهای زیادی برای گفتن دارد، برای دسترسی به دنیای هوش مصنوعی هم گام‌های بلندی را برداشته است.
رهبر معظم انقلاب از یک سو با تأکید بر نقش حیاتی هوش مصنوعی در آینده کشور و جهان، جامعه نخبگانی را به حرکت فراخواندند و از سوی دیگر تمام دستگاه‌ها و ارگان‌ها را موظف کردند تا برای دستیابی به جایگاه شایسته ایران در عرصه هوش مصنوعی، تمام تلاش خود را به کار گیرند.
بر پایه همین رهنمود، دولت «شهید آیتالله رئیسی» در دی ماه ۱۴۰۲ سازکار سازمانی با نام «سازمان ملی هوش مصنوعی» را طراحی کرد و تأسیس آن را در دستور کار قرار داد؛ اگرچه شهادت در مسیر خدمت به مردم اجازه نداد مرحوم رئیسی، خود این مرکز راهبردی را افتتاح کند؛ اما سازمان ملی هوش مصنوعی ایران، ۱۹ تیرماه ۱۴۰۳، با حضور «محمد مخبر» سرپرست ریاست جمهوری و «دکتر دهقانی فیروزآبادی» معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور آغاز به کار کرد؛ سازمانی که مسئولیت برنامه‌ریزی و هماهنگی موضوعات و مسائل مربوط به هوش مصنوعی در کشور را در سطوح گوناگون دولتی به عهده دارد و طبق سند ملی و اساسنامه آن، جمهوری اسلامی ایران در افقی ۱۰ ساله در جمع چند کشور پیش‌روی جهان در این حوزه قرار می‌گیرد.
تلاش غرب برای انحصار
هوش مصنوعی و به تبع آن «انقلاب چهارم صنعتی» نه تنها می‌تواند بر اقتصاد جهانی تأثیر بگذارد، بلکه قادر است نقش مهمی در تغییرات نظامی و امنیتی جهان داشته باشد. استفاده از هوش مصنوعی در تسلیحات خودمختار و سامانه‌های دفاعی، به کشور‌ها امکان می‌دهد تا در جنگ‌های آینده با دقت و کارایی بیشتری عمل کنند و در برابر رقیب دست برتر را داشته باشند.
ممانعت‌ها و اعمال محدودیت‌ها برای دسترسی سایر کشور‌ها به فناوری‌های پیشرفته مرتبط با هوش مصنوعی، از هم‌اکنون آغاز شده است. آمریکا مدت‌هاست که از پیشرفت‌های خیره‌کننده چین در عرصه هوش مصنوعی حیرت‌زده شده و برای ممانعت از پیشرفت بیشتر این کشور یا دست‌کم ایجاد وقفه در آن، تحریم‌های شدیدی را علیه چین اعمال کرده است. بر این اساس، آمریکا صادرات تراشه‌های پیشرفته هوش مصنوعی، مانند «Nvidia's A۸۰۰» و «H۸۰۰» به چین را ممنوع اعلام کرده است؛ تحریمهایی که بیشک دامن خیلی از کشور‌های دیگر را هم خواهد گرفت. در حقیقت، آمریکا نگران است که چین با استفاده از فناوری‌های پیشرفته مرتبط با هوش مصنوعی، محاسبات کوانتومی و اینترنت اشیاء، بتواند در زمینه‌های نظامی و اقتصادی به برتری دست یابد. همین نکات است که اهمیت و عمق توصیه‌های رهبر معظم انقلاب درباره رسیدن به جمع ۱۰ کشور دارای این فناوری را نشان می‌دهد.
فرهنگ فناوری نوین
به جز حد و مرز دخالت هوش مصنوعی در حوزه اقتصاد و نظامی، موضوعی که باید مورد توجه قرار گیرد، مسئله بسیار مهم پیوست فرهنگی است. رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت پیوست فرهنگی داشتن در زمینه‌های گوناگون، از جمله فناوری فرمودند: «.. [اینکه]ما گفتیم مسائل اقتصادی و مسائل گوناگون مهم پیوست فرهنگی داشته باشد، معنای آن همین است. معنای آن این است که یک حرکت اساسی که در زمینه اقتصاد، در زمینه سیاست، در زمینه سازندگی، در زمینه فناوری، تولید، پیشرفت علم میخواهیم انجام بدهیم، ملتفت لوازم فرهنگی آن باشیم ….»
ایشان همچنین پیشتر تأکید کرده بودند: «در دوران هوش مصنوعی، کوانتوم و اینترنت و امثال این پیشرفت‌های علمی نمی‌توان با همان شیوه ۴۰ سال قبل و آن ابزار‌ها کار کرد. ابزار‌ها باید متناسب با زمان انتخاب شود.»
وفاق داخلی در خدمت پیشرفت
همراهی وزارتخانه‌هایی، چون «آموزش و پرورش»، «بهداشت و درمان»، «علوم و تحقیقات و فناوری» و حتی وزارتخانه‌هایی که قرار است کار‌های عمرانی انجام دهند، با دنیای جذاب هوش مصنوعی، می‌تواند از کشور ما چهره‌ای مدرن و البته توانمند را به دنیا معرفی کند؛ تصویری که نشان می‌دهد، نه تنها دانشمندان ایرانی قادرند در حوزه دانش هسته‌ای، فیزیک، نجوم، رایانه و حتی ریاضی، دست برتر را داشته باشند؛ بلکه در این میدان هم ربودن گوی رقابت از سایر کشور‌ها نیز برای‌شان سهل و آسان خواهد بود.
وفاق ملی و همگرایی نهاد‌ها و سازمان‌های کشور و در رأس آن همکاری قوای سهگانه، قطعاً برای پیشرفت کشور امری ضروری و انکارناپذیر است. نتایج این همکاری نیز در کشور در حال بروز و ظهور است؛ تا جایی که بسیاری از مسئولان و وزرا بر استفاده از هوش مصنوعی در جریان کاری خود تأکید کرده‌اند؛ مانند استقبال از استفاده هوش مصنوعی در امر مرزبانی و کنترل مرزها، یا استفاده از آن در پروژه‌های درمانی و بیمارستانی یا ساخت‌وساز و مدرن کردن تجهیزات مکانیکی و الکترونیکی در کشور.
ایران ثابت کرده است می‌تواند
توانمندی مذکور اگر در آینده نزدیک محقق شود، خیلی از معادلات دنیای امروز را بر هم خواهد زد، و سازکار جهانی را با تغییرات بسیاری مواجه خواهد کرد؛ برای دستیابی به این هدف، ایران اعلام کرده است به برنامه‌ای جامع و منسجم نیاز دارد که افزون بر افزایش تولید علم، به بهره‌برداری عملی و کاربردی از این فناوری نیز توجه ویژه‌ای داشته باشد. تنها در این صورت می‌توان امیدوار بود که ایران در جایگاه شایسته و واقعی خود قرار گیرد.
ایران در عرصه تولید علم مرتبط با هوش مصنوعی، به‌ویژه در حوزه‌های مهندسی و علوم کامپیوتر، پیشرفت قابل توجهی داشته و به رتبه اول منطقه و پانزدهم جهان دست یافته است، دستاوردی که نشان می‌دهد، کشور ما از توان و ظرفیت بالایی در این حوزه برخوردار است.
توجه به این نکته هم حائز اهمیت است که متأسفانه رتبه ایران در کاربرد عملی هوش مصنوعی و ادغام آن در فناوری‌ها و زندگی روزمره، به اندازه تولید علم درخشان نیست. این شکاف میان تولید علم و کاربرد عملی آن، ضرورت توجه بیشتر به تجاری‌سازی تحقیقات و توسعه زیرساخت‌های لازم برای گسترش کاربرد‌های هوش مصنوعی را نشان می‌دهد.
موضوعی که نیازمند توجه و کار کارشناسی بیشتر در حوزه هوش مصنوعی است و این ضرورت را ایجاد می‌کند که ایران نیازمند فراهم کردن بستر‌های لازم برای ورود به دنیای فناوری مدرن هوش مصنوعی است تا در رقابت با کشور‌های مطرح جهان هم‌قدم شود.
اگر به توصیه‌های حکیمانه رهبر معظم انقلاب به درستی جامه عمل پوشانده شود، رسیدن ایران به جایگاه ۱۰ کشور برتر در این حوزه و جاری شدن این صنعت و دانش در زندگی مردم دور از دسترس نیست.