برای پاسخ به این پرسش که چرا میزان رشد جمعیتی کشور، مسیر متفاوتی را از سالهای قبل پیش گرفته و تهدید پیری جمعیت بر کشور سایه انداخته است، بیشک باید ریشه‌های اجتماعی و جامعه شناختی این پدیده را واکاوی کنیم؛ از این رو و برای بررسی ریشه های اجتماعی این تهدید با «فاطمه محمدی» سیاست پژوه حوزه های اجتماعی زنان و خانواده گفتوگو کردیم که در ادمه شرح آن را میخوانید.
«اجرای طرح‌های فرزندآوری و سیاستهای افزایش جمعیت، اگر خانواده محور نباشند، با شکست روبه‌رو خواهند شد.» «فاطمه محمدی» سیاستپژوه حوزه‌های اجتماعی زنان و خانواده با بیان این مطلب میگوید: «نمیتوان در حالی که برای آسانسازی روند ازدواج جوانها تصمیم نگرفته‌ایم، نسبت به طراحی و اجرای برنامه ها و سیاستهای حمایتی از فرزندآوری آن هم از فرزند دوم به بعد اقدام کرد.» محمدی تأکید میکند: «اولین و مهم‌ترین ایرادی که به طرح‌های افزایش جمعیت و فرزندآوری میتوان گرفت، تمرکز تمام این طرحها و سیاستگذاریها روی «فرزند دوم» خانواده هاست. این در حالی است که ما در گام نخست تشکیل خانواده برای جوانها با چالش روبه‌رو هستیم.»
این کارشناس حوزه خانواده با بیان اینکه «چطور میتوانیم بدون آسیبشناسی و مطالعه وضعیت پیشروی جوانهای در سن ازدواج، با راهکار تولد فرزند دوم در خانوادهها موضوع رشد جمعیت را سامان دهیم؟»، میگوید: «باید بپذیریم در گام نخست، یعنی تشکیل خانواده و رفع دغدغه های موجود در این بخش موفق عمل نکردهایم، اکنون با جوانان در معرض ازدواجی روبه‌رو هستیم که حتی فکر تشکیل خانواده را هم ندارند!»
این جامعه‌شناس با بیان اینکه «راه برون‌رفت از چالش جمعیتی، آسانسازی روند ازدواج جوانهایی است که امروز در سن ازدواج قرار دارند»، اضافه میکند: «ما امروز باید راهکار‌هایی را برای افزایش جمعیت کشور پیشنهاد دهیم که با ساختار کلی کشور و شیوه حکمرانی ما همسویی داشته باشد.»
محمدی در ادامه با اشاره به اینکه «نمیتوانیم دستوری، خواهشی و تمنایی برنامه ها را پیش ببریم»، میافزاید: «تصمیمگیری برای فرزندآوری وابسته به شرایط پیشروی زندگی زن و مرد به عنوان یک زوج است و این زوج باید آنقدر از لحاظ روحی، عاطفی و خانوادگی تأمین باشند که بتوانند با خیالی آسوده نسبت به فرزندآوری اقدام کنند.»
به گفته او خانواده‌های ایرانی، سنتی هستند و مانند نسلهای گذشته با عشق ورزیدن به هم، نگاه امیدوارانهای به آینده دارند: «پدر و مادر ایرانی به شدت دغدغه فرزندانشان را دارند، همان شکلی که نسلهای گذشتهشان بودند، بنابراین نمیتوان از پدر و مادری که وضعیت اقتصادی مطلوبی را پیش رو ندارد، توقع داشت برای فرزندآوری اقدام کنند. ما نمیتوانیم خانواده محوری را در نظام اجتماعی پیاده نکنیم، اما از طرف دیگر بر سیاستهای جمعیتی و فرزندآوری اصرار کنیم.»
این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه «دولت برای حل مسئله رشد جمعیت باید در مسیر خانواده محوری حرکت کند و خانواده محوری را در تمام لایه‌های نظام بگنجاند؛ از اقتصاد تا آموزش و فرهنگ»، ادامه می‌دهد: «وقتی ما همه پتانسیلها، گزارهها و امکانات را در خدمت خانواده بسیج کنیم و این اطمینان را به یک زوج دهیم که در حمایت کامل هستند، میتوانیم روی افزایش موالید وپرورش نسل مؤثر و تربیت فرزندان آیندهساز حساب باز کنیم.»
محمدی با بیان اینکه «وقتی تمام برنامهریزیهای ما روی تولد فرزند دوم خانوادههاست و فکری به حال ظرفیت جوانهای در سن ازدواج نمیکنیم، مانند این است که از فرد بیسوادی که دوره ابتدایی و راهنمایی و متوسطه را نگذرانده، انتظار دانشگاه رفتن داشته باشیم»، میگوید: «دقیقاً در حوزه جمعیت هم همین است، ابتدا باید زیرساختهایی را برای نسل جوان که در معرض ازدواج است فراهم کنیم، بعد آنها را به ازدواج تشویق کرده و انتظار فرزندآوری داشته باشیم.» او ادامه می‌دهد: «ما اگر سرمایهگذاریمان را روی جوانها متمرکز کنیم و این امکان را مهیا کنیم که از ازدواج و تشکیل خانواده نترسند، و متعهد شویم که تحت حمایت نظام هستند، چرا این افراد به ازدواج تن ندهند؟»
محمدی با تأکید بر ضرورت خانواده محور بودن سیاستهای کشور، میگوید: «ازدواج در ایران فرآیند سختی دارد. جوانها تحمل و تاب این حجم هزینه را ندارند و باید به لحاظ فرهنگی این چالشها بررسی و چاره اندیشی شود. در این صورت است که میتوان امیدوار بود در سایه حمایت دولت برای جوانهای در معرض ازدواج، به ازدواج تمایل پیدا کنند، وقتی ازدواج کردند، حتماً به فرزندآوری هم فکر میکنند و تولد فرزندان آنها میتواند بخش قابل توجهی از مشکلات جمعیتی کشور را حل کند.»
به اعتقاد این جامعه‌شناس «قانون ملی جوانی جمعیت کشور» قانونی کامل و بینقص است؛ اما نتوانسته اثرگذاری مطلوبی داشته باشد، چون زیرساختها برای فرزندآوری خانوادهها فراهم نیست. او میگوید: «ما نمیتوانیم مادری را به فرزندآوری تشویق کنیم، اما امنیت شغلی او را در نظر نگیریم، نمیتوانیم پدری را به فرزندآوری تشویق کنیم، اما فکری به حال اشتغال او نکنیم! بنابراین برای حل مشکل جمعیتی کشور که از دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب است و در اولین نشست با دولت چهاردهم هم مطرح کردند، باید سیاستها را اصلاح کنیم که مهم‌ترین اصلاح در این مسیر خانواده محورشدن «سیاست» است.»