موضوع «آسیب‌شناسی انقلاب» یکی از مباحثی است که در حوزه جامعه‌شناسی انقلاب‌ها نقد و بررسی میشود. انقلاب همچون هر پدیده‌ای آفاتی دارد که در صورت آلوده‌شدن به آن در معرض افول و بیماری قرار گرفته و جایگاه خود را متزلزل خواهد یافت. بسیاری از انقلاب‌ها در مسیر تداوم خود دچار آفت شدند و خیلی زود از حرکت در مسیر آرمانی که طرح‌ریزی کرده بودند، باز ماندند و به سرنوشت شوم سقوط و انحطاط محکوم شدند!
این نگرانی‌ها موجب شده است رهبران نهضت‌ها و انقلاب‌ها به‌مثابه دیده‌بانان تیزبین موانع پیش‌رو، خطرها، تهدیدها، ضعف‌ها و آسیب‌ها را شناسایی کرده و به‌طور مستمر برای ملت و مسئولان گوشزد کنند. رهبرحکیم و فرزانه انقلاب اسلامی نیز در طول سال‌های اخیر بار‌ها از این منظر به آسیب‌شناسی انقلاب دست زده و مهم‌ترین خطر‌های پیش روی انقلاب را برشمرده و ملت را از دچارشدن به آن انذار داده‌اند. برای نمونه، معظم‌له در دیدار با مردم تبریز با صراحت از خطر «ارتجاع» سخن گفتند و فرمودند: «یکی از مهم‌ترین آفت‌های همه انقلاب‌ها ارتجاع است.» (۲۹/ ۱۱/ ۱۳۹۶)
نکته قابل ملاحظه در بررسی ابعاد مسئله، توجه به این حقیقت است که خطر ارتجاع آفت جوامعی است که توانسته‌اند در مسیر پیشرفت و تعالی قدم بردارند و از نعمت‌های حاصله برخوردار شوند! و اکنون در میانه راه بر اثر عواملی، در مسیر واپس‌گرایی و بازگشت به عقب قرار می‌گیرند! به جای آنکه در برابر مشکلات ایستادگی کرده و شکرگزار نعمت‌های حاصله باشند. به راستی، آفت ارتجاع و خطر رجعت به گذشته به‌مثابه عاملی برای انحطاط و نابودی و آفتی است که می‌تواند دامن‌گیر انقلابیون و جوامع انقلابی شود!
ارتجاع از جمله آفاتی است که به‌شدت انقلاب‌ها را تهدید می‌کند. همه انقلاب‌های بزرگ تاریخ که آنها را می‌شناسیم (مثل انقلاب فرانسه، انقلاب روسیه و انقلاب‌هایی که در کشور‌های آفریقا و آمریکای لاتین و جا‌های دیگر اتفاق افتاد) کم و بیش بدون استثنا در سال‌های اول عمر خودشان به این بلا دچار شده‌اند.
رهبر حکیم انقلاب اسلامی در آخرین دیدارشان با اعضای مجلس خبرگان رهبری نیز دوباره به این مهم توجه کردند و در توصیف آفت ارتجاع فرمودند: «برای اینکه جامعه اسلامی به این هدف نزدیک بشود و یک جامعه توحیدی به‌وجود بیاید، تلاش‌هایی لازم است و موانعی وجود دارد. همیشه در راه حرکت به سمت این هدف موانعی پیش می‌آید، انگیزه‌هایی وجود دارد برای جلوگیری از این حرکت؛ این انگیزه‌ها متوجه این است که نگذارند انقلاب و نظام به سمت هدف خودش حرکت کند و پیش برود و توفیق پیدا کند؛ [می‌خواهند]آن را متوقف کنند، بلکه به عقب برگردانند.»
در این میان، سؤال اساسی این است که چگونه می‌توان در برابر این انحراف ایستاد و مانع تحقق آن شد؟ عوامل متعددی می‌تواند مانع ارتجاع انقلاب شود که رهبر حکیم انقلاب اسلامی، از «جایگاه رهبری» به‌منزله یکی از عوامل مؤثر یاد می‌کنند و یکی از مهم‌ترین وظایف رهبری را همین ایستادگی در برابر خطر ارتجاع برمی‌شمارند و می‌فرمایند: «یک عاملی لازم است برای اینکه جلوی این [عقبگرد]را بگیرد؛ در نظام اسلامی این عامل «جایگاه رهبری» است؛ بایستی جلوی این انحراف به‌وسیله رهبری گرفته بشود.»
این توضیح به‌خوبی جایگاه رفیع رهبری را به‌مثابه ستون خیمه و کانون محوری نظام اسلامی نشان می‌دهد. در این میان، آنچه مکمل کار است، پیروی و اطاعت از رهبری است. به درستی، وقتی تهدید ارتجاع با محوری رهبری ناکام می‌ماند که امت در کنار امام حاضر شود و گوش به فرمان او باشد، آنگاه سد آهنینی شکل می‌گیرد که هیچ ویروسی ازجمله ویروس ارتجاع توان نفوذ در آن را نخواهد داشت.