انقلاب ۵۷ مردم ایران تازه به ثمر نشسته بود که پیر جماران فرمانی صادر کردند برای وحدت میان همه اقشار جامعه؛ مردمی که پس از سال‌ها تحمل ظلم و ستم دستگاه سلطنت پهلوی حالا قرار بود خودشان انتخاب کنند.
حرکتی فرهنگی که بنا داشت دستاورد‌های انقلاب اسلامی را حفظ و حراست کرده و از آنها برای پیشبرد و راهبردسازی ارگان‌ها و هسته‌های اصلی انقلاب استفاده کند. سپاه، کمیته‌های انقلاب و ... با نقش‌آفرینی مردم پا به عرصه گذاشتند و در این حرکت و تلاش مؤثر توانستند پویایی لازم را به نمایش بگذارند.
یک سال پس از پیروزی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷، رهبر کبیر انقلاب فرمانی صادر کردند که باید بسیجی شکل بگیرد با ظرفیت مردمی؛ فرمانی که بعد‌ها معروف شد به «بسیج ۲۰ میلیونی». دی ماه سال ۱۳۵۹ تشکیل این بسیج در مجلس تصویب شد و به صورت قانونی رسمیت پیدا کرد. از آن سال به بعد، هر ساله پنجم آذر روز «بسیج مستضعفین» نام‌گذاری شد که هدف آن گسترش فرهنگ بسیجی در جامعه، تجدید بیعت و آشنایی نسل جوان با آرمان‌های انقلاب و دفاع مقدس بود؛ نیرویی که بعد‌ها با عنوان یک سازمان کار خودش را آغاز کرد و امروزه یکی از نیرو‌های پنجگانه متعلق به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شناخته می‌شود.
فرمان تشکیل بسیج ۲۰ میلیونی سبب شد حرکت‌های مردمی در جامعه با شتاب و حساسیت ویژه و با انسجام بیشتری تبیین و اجرایی شود تا نتیجه‌ای متناسب با اهداف اصلی انقلاب اسلامی به ثمر بنشیند. به دنبال همین فرمان امام (ره) بود که زن و مرد، و پیر و جوان از نوجوان ۱۲ ساله تا پیر ۷۰ ساله عاشقانه فرمان رهبرشان را لبیک گفتند. بسیج با معنا و مفهومی عمیق‌تر در بین نیرو‌های مردمی شناخته شد که وظیفه گردآوری، مدیریت و سازماندهی نیرو‌های داوطلب مردمی را در راستای اهداف سازمانی بر عهده دارد و با نامهای سازمان بسیج مستضعفین یا نیروی مقاومت بسیج در بین جامعه ایران پس از انقلاب اسلامی و ایرانی که با جنگی نابرابر دست و پنجه نرم کرده و می‌کند، شناخته شد.
نیروی مردمی برای دفاع
این نیرو و قوای همگانی تحت فرمان رهبر کبیر انقلاب زمان زیادی را در آرامش سپری نکرد که جنگ آغاز شد و نیرو‌های بعث عراق با سودای تسلط بر استان‌های غربی کشور، حمله به ایران را آغاز کردند؛ از این رو دفاع از مرز‌ها برای نیرو‌های بسیج در اولویت قرار گرفت و موجب شد بسیج و نیرو‌های همتراز با آن برای کسب آمادگی در مقابله با دشمنان انقلاب آموزش‌های رزم نظامی را فرا بگیرند. حرکتی که سنگبنای اصلی آن ابتدا در مساجد گذاشته شد و پایگاه‌های بسیج در این مکان مقدس شروع به فعالیت کردند، استقبال مردم از این پایگاه‌های با هدف حفظ و حراست از آنچه برایش در سال‌های دهه ۴۰ و ۵۰ مبارز کرده بودند، معیار و هدف اصلی و راهبردی پایگاه‌های بسیج شد.
به جز آرمان‌های انقلاب و تقویت قوای مردمی در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل، سازندگی کشور در همه جنبه‌های فرهنگی و اقتصادی و حتی برخی گزاره‌های اجتماعی در دستور کار بسیج ۲۰ میلیونی کشور قرار گرفت و اتفاقات ناگواری که طی سال‌های بعد از انقلاب چاشنی تلخی را به زندگی مردم ایران اضافه کرد، موجب شد کارکرد بسیج همگانی بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرد.
حوادث و اتفاقاتی، چون تصرف جاسوسخانه آمریکا به دست دانشجویان مسلمان پیرو خط امام (ره)، محاصره و تحریم‌های ظالمانه اقتصادی، ترور شخصیتهای اسلامی، کودتا و حرکت‌های خرابکارانه گروهک‌های چپ و تجزیه‌طلب، همه از مواردی هستند که با حضور نیرو‌های مردمی در قالب بسیج همگانی به نتیجه رسیدند. بسیج به جز اهداف نظامی و دفاعی که در قاموس انقلاب اسلامی وجود داشت، تلاش کرد وجهه دیگری را نیز از خود نشان دهد و برای تعالی و سازندگی ایران اسلامی قدم‌های بلند و مؤثر زیادی را بردارد. حضور فعال نیرو‌های بسیج از همان روز‌های آغازین فرمان رهبری انقلاب تا این روز‌ها که درخت انقلاب عمری بیش از ۴۰ سال را می‌گذراند، چهره مردمی‌تری را از این نیروی مردمی به جامعه معرفی کرد.
اولویت، آبادانی و سازندگی
برای بسیج تمامی نیرو‌های فعال و آمادگی به منظور تحقق این آرمان ارزنده انسانی، امری ضروری و طبیعی به نظر می‌آید؛ چراکه همواره مستضعفین در انقلاب اسلامی و حکومت دینی، در اولویت قرار داشته‌اند و تلاش برای رفع مشکلات و آبادانی کشور برای آسایش آحاد گوناگون جامعه از مواردی است که نیروی بسیج همواره برای آن پیشقدم بوده است.
از سویی دیگر، میتوان آموزش، سازماندهی نیرو‌های مردمی و بهکارگیری نیرو‌های مردمی در مأموریت‌های محوله با توجه به شرایط سنی بسیجیان اعم از دانش‌آموزی، دانشجویی، کارگری، کارمندی، عشایر و ... را از دیگر اهداف تشکیل بسیج دانست.
دسته‌بندی‌هایی که هر یک در موقعیت خاص خود توانسته اند بهترین عملکرد‌ها را به ویژه در وضعیتهای بحرانی از خود به نمایش بگذارند و برای نیرو‌های نظامی کشور یک بازوی قدرتمند و البته قابل اتکا به شمار آیند. تشکیلات بسیج به علت ساختار مردمی از یک سو و گستردگی آن از سوی دیگر باید طوری تنظیم شود که هم در زمان صلح و هم در زمان جنگ بتواند کارآیی لازم را داشته باشد، آنطور که رهبر معظم انقلاب بار‌ها در سخنان خود به اهمیت ویژه این نیروی مردمی اشاره کرده‌اند و سازماندهی بسیج را یکی از نوآوری‌های امام بزرگوار دانسته‌اند. ایشان تأکید کرده‌اند: «عرصه بسیج یک عرصه عمومی است؛ نه مختص یک قشر است، نه مختص یک بخشی از بخش‌های جغرافیایی کشور است، نه مختص یک زمانی دونِ زمان دیگری است؛ نه مختص یک عرصه دون عرصه دیگری است. در همه جاها، در همه مکان‌ها، زمان‌ها، عرصه‌ها و در همه قشرها، این وجود دارد. این معنای بسیج است.»
عمر تشکیل و کارکرد بسیج در قالب تشکل‌های مختلف مردمی و گروه‌های جهادی را شاید بتوان در چند دهه تقسیم‌بندی کرد و از آن به مثابه الگویی فاخر و مردمی نام برد. از آغاز راه‌اندازی و شروع به کار بسیج در سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۰ شاهد شکل‌گیری بسیج و ایجاد آمادگی در مردم و زمینه‌سازی برای مقابله با خطر‌های احتمالی حمله و نفاق‌افکنی‌ها از سوی دشمنان بودیم.
از سال ۱۳۶۱ تا نیمه ۱۳۶۷ دوران مقابله با خطر بالفعل و دفاع نظامی از نظام وانقلاب اسلامی (دوران دفاع مقدس)
از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۰ شروع حرکت بالنده و فعالیت مناسب، که لازم شد بسیج در دوره جدید حرکت و تحولی نو به خود ببیند.
از سال ۱۳۷۱ تا به حال حضور بسیج در عرصه سازندگی، اجتماعی و فرهنگی و امنیتی که با تدابیر روشنگر و راه‌گشای رهبر معظم انقلاب آغاز شده و همچنان در عرصه‌های گوناگون به صورت فعال و بالنده پیش می‌رود.