یک انتظار ایده‌آل

علی‌محمد آقازمانی
حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات در صدا و سیما، حضوری پر رنگ و ارزنده دارد. این سازمان از پر مخاطب ترین سازمان های دولتی محسوب می شود که سطح این مخاطب مداری به صورت ۲۴ ساعته است. بر اساس کارکرد و ماموریت این سازمان در سه دهه اخیر و وظایفی که قانون اساسی برای این سازمان تصریح کرده است، انحصار اطلاع رسانی صوتی و تصویری کشوری در ایران، به عهده این سازمان است. وجود ۸ شبکه تلویزیونی و صدها شبکه رادیویی ملی و استانی که پس از انقلاب طراحی و راه اندازی شد، پتانسیل فنی و طراحی این سازمان را نشان می دهد. اما همیشه نگاه منتقدان به این سازمان، خارج از برداشت های جناحی و سیاسی، به سمت و سوی رفتار سازمانی اثر بخش مدیران تولید این سازمان در طراحی و ساخت برنامه ها متنوع و مبتنی بر نیازهای طیف اکثریت جامعه استوار بوده است. یکی از این انتقادات که به نظر می رسد، انتظار نا بجایی هم تلقی نمی شود، عدم اهتمام جدی مدیران این سازمان به بحث اطلاع رسانی و آموزش مباحث مربوط به ICT در کشور در رسانه ملی است.
 ICT و رسانه ملی
فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران به قدری جدی است که حتی نام وزارت خانه پست و تلگراف به فناوری اطلاعات و ارتباطات تغییر می یابد (ICT.gov.ir) و هزاران میلیارد ریال برای گسترش ضریب نفوذ آی تی در لایه های مختلف علمی، آموزشی و اجرایی کشور در قالب تکفا (TAKFA.ir) اختصاص می یابد. بر اساس انتظارات، تا پایان برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور، شمار کاربران اینترنت در ایران باید به مرز ۱۵ میلیون نفر افزایش یابد و این بدان معنی است که حداقل از هر ۵ ایرانی، یک نفر باید به وب دسترسی داشته باشد. گسترش آی تی در روستاها نیز با گسترش دفاتر روستایی مورد توجه بوده است و سازماندهی دولت الکترونیک در ایران، با وجود نبود وحدت فرماندهی و رهبری در لایه های مختلف اجرایی، به طور پراکنده ظرفیت های مختلفی را مد نظر قرار داده است. اکنون بیش از ۶۰ هزار وب سایت توسط ایرانیان در وب راه اندازی شده است که در کنار صدها هزار وبلاگ فارسی در وب، توانمندی تولید محتوای فارسی توسط وب گردان ایرانی در اینترنت را نشان می دهد. تعداد دانشجویان فناوری اطلاعات و زیر شاخه های آن در ده سال اخیر به شدت در حال افزایش است که راه اندازی دانشگاه های مجازی، نمایشگاه های بین المللی الکامپ و السیت (با هر ضعف و قوتش )، در این بستر شکل گرفته است. همه این موارد در حالی شکل گرفته است که ما تورم و بیکاری دو رقمی را تجربه می کنیم و رشد ناخالص ملی ما هنوز بر پایه المان های توان افزای فناوری، مجهز نشده است. از سویی دیگر، با وجود بیش از ۷ میلیون بی سواد در کشور و در حال گذار از یک کشور جهان سوم به در حال توسعه، نیازمند استفاده سریع و گسترده از مبانی فناوری اطلاعات در راستای پاتولوژی اقتصادی، فرهنگی و آموزشی کشور هستیم. همه این مسائل نشانگر اهمیت راهبردی حضور موثر فناوری اطلاعات در جامعه اطلاعاتی ایران است که باید بیش از پیش توسط مسئولان اطلاع رسانی و اجرایی کشور مورد بررسی و توجه قرار گیرد. پیکان مهم ترین توجهات، اکنون به سوی سازمان صدا و سیما نشانه رفته است سازمانی که نبض اطلاع رسانی سنتی و فراگیر ایران را در دست دارد. ده ها سایتی که صدا و سیما در راستای اطلاع رسانی دیجیتالی برنامه های خود در وب ایجاد کرده است، هنوز با وضعیت آرمانی فاصله زیادی دارد. برنامه سازی این سازمان در حوزه آی تی، وضعیت غریبی دارد. به جز چند برنامه خبری و آموزشی پراکنده که به نوعی اخبار و اطلاعات این حوزه را در چند دقیقه در هفته ارائه می کنند، هنوز برنامه سازی مطلوبی در حوزه آی تی در هیچ یک از شبکه های صدا و سیما صورت نگرفته است.
منظور ما از برنامه سازی اثر بخش در حوزه آی تی، برنامه ای مثل برنامه نود است که مخاطب بسیاری دارد. به نظر می رسد اکنون از هر لحاظ، ظرفیت و بستر برای ساخت برنامه در این حوزه فراهم است و آنقدر مسئله برای طرح و بررسی در این حوزه به نسبت جدید در کشور وجود دارد که اگر شبکه فناوری اطلاعات ایران نیز راه اندازی شود، مثل شبکه قرآن و خبر و آموزش، برنامه برای پخش کردن خواهد داشت. با همه این اوصاف رسانه ملی از صنعت ICT برای پوشش گسترده برنامه های خود به خوبی استفاده کرده است. اخیراً شبکه های تلویزیونی داخلی نیز توسط ماهواره Intelsat، در اکثریت نقاط کره زمین پوشش ماهواره ای داده شده اند. این وضعیت علاوه بر افزایش میزان مخاطب، بهبود سیستم مخابراتی سازمان را از ماکروویو به دیجیتال ماهواره ای ایجاد کرده است. با راه اندازی سایت فنی سازمان، اطلاعات گسترده ای در مورد سیستم پوشش ماهواره ای شبکه های سازمان بارگذاری شده است که در نشانی اینترنتی www.irib.ir/tech/frequency قابل دسترسی است. ماهواره های عرب ست، آسیا ست، یوتل ست، تل استار، اینتل ست و هات برد، نام قمرهای مصنوعی در اختیار IRIB در فضای لایتناهی است. از شمال آفریقا تا جنوب شرق آسیا و سراسر آمریکای شمالی و حتی در شمال قفقاز، دسترسی تقریباً با کیفیتی به مجموعه شبکه های تلویزیونی صدا و سیما وجود دارد که این مسئله از لحاظ فنی، قابل توجه و تقدیر کارشناسان امور مخابرات و ارتباطات است. البته شنیده شده است که ماهواره مصباح می تواند انتظارات رسانه ای بیشتری برای صدا و سیما به همراه داشته باشد. تلاش برای در اختیار گرفتن ماهواره اختصاصی برای IRIB که شاید نام IRIB SAT را داشته باشد، انتظاری است که باید به زودی تحقق یابد.
 اطلاع‌رسانی ملی
در بهترین شرایط، پورتال های اینترنتی شبکه های رادیویی و تلویزیونی، برای ارتباط بهینه با مخاطبان دیجیتالی خود در اقصی نقاط جهان راه اندازی می شوند و در آنها، خدماتی متنوع برای وب گردها فراهم می شود. خرید اینترنتی برنامه های پخش شده، ارتباط مستقیم و راحت با مسئولان برنامه ها و شبکه مربوطه و همچنین تلاش در جهت تعامل هدفمند با سطح مختلفی از مخاطبان در جهت ارتقای سطح کیفی و کمی برنامه ها. سایت شبکه های رادیو و تلویزیونی مشهور دنیا، هیچ گاه چند صفحه استاتیک بد فرم را برای بستر سازی تعاملی دیجیتالی با مخاطبان جهانی خود تعریف و طراحی نمی کنند. ZDF، CNN، RTL، BBC و صدها نمونه دیگر که هر کدام با صدها هزار HIT از اقصی نقاط جهان مواجه می شوند، پورتال هایی هستند که مسئولان شان برای بقا و برترین اطلاع رسانی آنها در وب، هزینه و وقت می گذارند. بارها عنوان شده است که سپردن مدیریت سایت های دولتی کشور به مسئولان طراحی وب برای به روز رسانی و اطلاع رسانی آن لاین فعالیت های سازمانی، بدون حضور روابط عمومی و متخصصان مربوطه کار اشتباهی است. مدیریت واحد در اطلاع رسانی دیجیتالی پورتال های دولتی مخصوصاً پورتال های صدا و سیما مقوله مهمی است که شورایی مثل شورای عالی فناوری اطلاعات سازمان باید آن را فراهم کند. اگر سازماندهی ممتازی در بدنه اطلاع رسانی دیجیتالی سازمان حاکم باشد، آن وقت می توان انتظار داشت که حتی کاربری از سنگال، مستند های تلویزیونی ایران را که با زیر نویس فرانسوی در اینترنت پخش می شود، نظاره گر باشد و از این بستر برای دریافت تصویری واقعی از پتانسیل های کشور بهره گیرد. شاید لود شدن یک برنامه ۲۰ دقیقه ای در وب، زمینه سفر گردشگران به ایران را فراهم کند. این همه فرصت های شغلی و فرهنگی متنوعی که پیش روی است، در راستای اطلاع رسانی دیجیتالی فراگیر در اختیار این سازمان قرار دارد.
بالاخره باید پذیرفت که اکنون بهترین ابزار اطلاع رسانی فراگیر که کم خرج و موثر و در دسترس است، سایت های وب است. شاید برای شما جالب باشد که بدانید که لشکر ۲۷ محمد رسول الله سپاه پاسداران، برای جذب نیروهای زبده بسیجی و تعامل گسترده با آنان، اخیراً پورتالی در نشانی: www.lashkar27.ir راه اندازی کرده است و از طریق فرم های الکترونیکی، به جذب منابع انسانی کارا اقدام کرده است. چندی پیش نیز مرکز مطالعات زنان سپاه پاسداران نیز با همکاری چند نهاد دولتی، جشنواره زنان، اینترنت و هزاره سوم را ترتیب داده است که اطلاع رسانی گسترده ای از برنامه های این جشنواره در سایت www.wit.ir ارائه شده است. مشخص است که رویکرد وبی برای اطلاع رسانی و تعامل هر سازمانی با جامعه مخاطبان خود ضروری است و برای صدا و سیما ضروری تر .
 ۲۰ سایت در یک نگاه
صدا و سیما برای تمامی شبکه های تلویزیونی داخلی و بین المللی خود سایت اختصاصی راه اندازی کرده است. شبکه ها و برنامه های رادیویی سازمان نیز فراخور حال و اوضاع اطلاع رسانی، از یک پورتال استفاده کرده اند. مخاطبان خارج از کشور برای دریافت شبکه های رادیویی سازمان معمولاً از سایت های اینترنتی مستقیم یا غیر مستقیم استفاده می کنند. فهرست سایت های صدا و سیما در یک نگاه به این شرح است:
۱- شبکه اول سیما: شبکه اول را شبکه ملی ایران نامیده اند که پر سابقه ترین شبکه سازمان است. اما سایت آن که در آدرس www.tv1.ir قرار دارد، تلاش های خوبی را برای اطلاع رسانی دیجیتالی و بستر سازی وبی با مخاطبان خود داشته است.
۲- شبکه دوم سیما: سایت این شبکه که در آدرس www.tv2.ir قرار دارد، به نظر می رسد خیلی مورد اهتمام تبلیغاتی مسئولان این شبکه نبوده است.
۳- شبکه سوم سیما: از پر مخاطب ترین شبکه های سازمان است که سایت www.tv3.ir، با طراحی و بارگذاری مطلوبی همراه است و حداقل نیازهای اطلاع رسانی دیجیتالی مربوط به یک شبکه تلویزیونی را ارائه کرده است.
۴- شبکه چهارم سیما: شبکه علمی سازمان به شمار می رود که در http://tv4.irib.ir مطالب خوبی را ارائه کرده است. اما می تواند بستر تعاملی ممتاز سازمان با جامعه متخصصان و کارشناسان ایرانی در اقصی نقاط جهان باشد.
۵- شبکه پنجم استانی: به دلیل گستردگی شبکه های استانی، شبکه ۵ که در http://tv5.irib.ir دارای سایت اینترنتی است، هنوز نشانی سایت های بومی شبکه های استانی در دسترس نیست.
۶- شبکه بین‌المللی خبر: مثل CNN یا FOXNEWS یا TV5، که سایت اینترنتی آنها مخاطب بسیاری دارد، سایت شبکه خبر www.irinn.ir هنوز نتوانسته است انتظارات جامعه مخاطبان اینترنتی ایران را برآورده کند. شبکه خبر در وب باید رویکرد اطلاع رسانی فراگیر اینترنتی داشته باشد تا مثل سایت شبکه تلویزیونی بی بی سی اثر گذاری فوق العاده در اینترنت داشته باشد.
۷- شبکه بین‌المللی جام‌جم: سایت www.jame-jam.ir بازتاب اینترنتی برنامه های شبکه ماهواره ای جام جم ایران است. تعامل به نسبت خوبی هم با مخاطبان خود دارد. اما این کامل نیست. هیچ چیز از پتانسیل اطلاع رسانی رسانه هایی فرا ملیتی مثل صدای آمریکا کم ندارد. پس با کمی برنامه ریزی و گسترش کارکردهای اطلاع رسانی دیجیتالی خود می تواند با یک پاتولوژی دیجیتالی، ضریب نفوذ اطلاع رسانی دیجیتالی رسمی ایران در وب را افزایش دهد.
۸- شبکه بین‌المللی سحر: پس از آنکه مسئولان هات برد، حمایت سحر از حزب الله و فلسطین را مطرح کردند و یکی از شبکه های سحر از ماهواره حذف شد، این مسئله تاثیر مستقیم روی بیننده www.saharirib.ir گذاشت.
۹- شبکه خبری عرب زبان العالم: العالم شبکه عرب زبانی است که اگر چه مثل الجزیره و العربیه، ضریب نفوذ اطلاع رسانی سنتی و دیجیتالی آن خیلی گسترده نیست اما یکی از شبکه های مهم خبری عربی است. پایگاه آن که در www.alalam.ir قرار دارد، باید انتظارات مخاطبان عرب زبان را به دست آورد.
۱۰- شبکه خبری الکوثر: به نشانی www.alkawthartv.ir که ماموریت آن اطلاع رسانی عمومی و متنوع تر با رویکرد برنامه سازی است.
۱۱- شبکه تله تکست پیام: تله تکست پیام امکان جدیدی است که در سایت http://teletext.irib.ir نیز در دسترس است.
۱۲- شبکه آموزش: شبکه آموزش سیما با آنکه بیشتر وقت خود را بر روی کلاس های پیام نور و آموزش نرم افزارهای قفل شکسته خارجی (مثل آفیس و فتوشاپ و امثالهم) گذاشته است، هنوز از جایگاه ممتاز و آرمانی خود فاصله دارد. چون صدا و سیما را دانشگاه جامع می شناسند، شبکه آموزش باید با بودجه بیشتر و پتانسیل بهتر عمل کند تا سایت www.irib.ir/amouzesh مهم ترین سایت صدا و سیما در اینترنت باشد. یک دانشگاه مجازی رایگان از طریق این پایگاه متصور خواهد بود.
۱۳- شبکه قرآن: اینکه آیا مخاطبان جهانی شبکه ارزنده قرآن سیما، تا چه اندازه از سایت http://qurantv.irib.ir استفاده می کنند، پرسشی است که امیدواریم روابط عمومی سازمان به ما پاسخ دهد.
۱۴- شبکه اینترنتی لبیک: امور حج و زیارت سازمان با www.labbaik.ir پایگاهی را راه اندازی کرده است.
۱۵- مرکز تحقیقات صدا و سیما: در سایت www.rcirib.irمرکز تحقیقات سازمان قرار دارد که می تواند با فضای تعاملی تر، رابطه خوب را با منتقدان و کارشناسان مختلف جهت ارتقای وضعیت برنامه سازی در سازمان به وجود آورد.
۱۶- شبکه تلویزیونی قدس: شبکه جدید www.qodstv.com خیلی ناشناخته است.
۱۷- شبکه‌های رادیویی سازمان: فهرست کامل شبکه های رادیویی سازمان در www.irib.ir/radio قرار دارد.
۱۸- پورتال پخش مستقیم برنامه‌ها: پخش مستقیم برنامه های صدا و سیما کلاً در http://live.irib.ir قرار دارد.
۱۹- شبکه اینترنتی ورزش سازمان: در سایت www.tvsport.ir به زودی اتفاقات جالبی روی خواهد داد.
۲۰- واحد مرکزی خبر: گسترده ترین آژانس خبری خاورمیانه واحد مرکزی خبر است که در نشانی www.iribnews.ir اطلاع رسانی الکترونیکی دارد.
با آنکه صدا و سیما معمولاً در یک دهه اخیر، معرفی و تبلیغ سایت های فارسی را با رویکرد عجیبی همراه کرده است و حتی تبلیغ ISP ها را با عنوان کارت تلفن اینترنتی همراه کرده است، اما برای برخی سایت ها توجه خاصی قائل است.
سایت مسابقه جام طلایی www.jametala.ir که با تبلیغ گسترده سازمان صدا و سیما برای پیش بینی مسابقات جام جهانی ۲۰۰۶ آلمان همراه بود، اگر چه در آخرین روز بازی ها، وعده قرعه کشی بزرگ خود را ۳۰ روز به تاخیر انداخت ! اما پایگاهی نبود که حداقل استانداردهای لازم در راه اندازی یک وب سایت دولتی را مد نظر داشته باشد. این پایگاه که با وجود صدها دقیقه تبلیغ مستقیم در شبکه های سیما، بیلبوردهای شهری و برخی مطبوعات همراه بود، از لحاظ بارگذاری دو بار تغییر کرد. نوع چیدمان مطالب و بارگذاری تصاویر و نوشته ها در این سایت به گونه ای بود که گویی یک فرد تازه وارد با مسائل html و طراحی وب، آن را راه اندازی کرده است.
صفحات اعلام نتایج پایگاه در صفحات مجزای بسیار ساده و بدون لینک ارائه شده بود و هیچ اینترفیس تعاملی دیجیتالی برای ارتباط با هزاران مخاطب سایت طراحی نشده بود. سایتی که برای مسابقه ای با چنین حجم تبلیغاتی و جوایزی در صدا و سیما راه اندازی شده بود، حداقل انتظارات مخاطبان متخصص و حتی نیمه متخصص را نتوانست برآورده کند. سایت www.sahne24.ir نیز که بارها به عنوان یکی از برترین پایگاه های ارائه دهنده دایرکتوری گسترده ایرانیان در وب معرفی شد نیز قابلیتی بیشتر از سایت جام طلایی نداشت.
این پایگاه بدون در نظر گرفتن فاکتورهایی مثل سرعت اتصال کاربران از سراسر کشور، ارائه فرمت های مختلف بارگذاری صفحات مثل اچ تی ام ال و فلش و فقدان یک ساختار اطلاع رسانی مطلوب و مبتنی بر استانداردهای طراحی صفحات دایرکتوری، مشکلاتی را به همراه داشت. صحنه بیست و چهار دات آی آر را باید تنها پورتال اینترنتی فارسی در وب دانست که تا کنون به شدت مورد استقبال و تبلیغ صدا و سیما بوده است. وحشت کاربر در اتصال به ایندکس آن و مواجه شدن با حجم اطلاعات گسترده ای که در نگاه اول برای وی ارائه می شود، نقاط ضعف بزرگ این سایت به شمار آمد. متاسفانه تبلیغ و معرفی این پایگاه ها پس از مدت کوتاهی قطع می شود و همان چند هزار بازدید کننده ای که از این پایگاه ها دیدن کرده بودند نیز به تاریخ سپرده می شوند.
برای حداقل ۷ میلیون کاربر ایرانی اینترنت داشتن سایت های خوب دولتی یک انتظار ایده آل است و توقع بالایی نیست. سازمان باید برای گسترش توان اطلاع رسانی فراگیر خود در محیط هایی مانند اینترنت، واقع بینانه هزینه و برنامه ریزی کند. پول و هزینه بیت المال اگر قرار باشد ساختارهای اطلاع رسانی ناقص و استاتیک و بی هدف را دنبال کند، رفتار معقولی صورت نگرفته است. حرکت های کنونی سازمان در راه اندازی پایگاه های متعدد قابل تقدیر است. آنچه انتظار می رود، راه اندازی سایت های مولتی مدیا کاربر پسند و برنامه سازی گسترده در حوزه فناوری اطلاعات در سازمان است که نباید بیش از این منتظر ماند.