گل و گلاب قمصر وارداتی نشود!

* به انگیزه آغاز فصل برداشت گل و رونق گلابگیری
بصیرت:در یک روز بهاری، در دشت پرگلی قدم می‌زنید که عطر هیچ گلی در جهان به پای آن نمی‌رسد و در هیچ جای دنیا هم گلاب آن نیست و رقیبی ندارد. می‌خواهید گل‌ها را بچینید، دلتان رضایت نمی‌دهد. می‌خواهید رهایش کنید کار کشاورزان هدر می‌رود به ناچار با حافظ همنوا می‌شوید که:
"در کار گلاب و گل حکم ازلی این بود"
در حالی که همه کشاورزان گلکار به دلیل همنشینی با گل، عطر گل همراه خود دارند، من نیز دست به کار و لحظاتی با آنها همراه می‌شوم، جایی در قمصر، قصر گل‌های محمدی ایران که غروب هر روز، عطر گل، آسمان باغهای گل را نیز معطر می‌سازد.
گل‌ها که جمع آوری شد در زنبیل‌هایی به کارگاههای گلابگیری منتقل می‌شود و زودپزها و بخارپزهای در اندازه‌های بسیار بزرگ، که همان دیگ‌های مسی قدیمی هستند - آماده هستند و گلها را درون آن می‌ریزند و 40 کیلو گل 60 لیتر آب، زیر دیگ‌های 100 کیلویی شعله ملایم آتش روشن می‌شود و به جوش می‌آید، بخار آب مخلوط به گل به حرکت در آید و باعبور از لوله‌های فلزی به مخزن دیگری که در آب خنک قرار دارد، منتقل می‌شود . بخار آب مخلوط با گل اکنون درون ظرف‌های خنک، به مایع یا همان گلاب بدل می‌گردد.
ممکن است نام گلاب دوآتشه را هم شنیده باشید، اگر کسی به فکر تجارت نباشد می‌تواند یکبار دیگر گل‌های جدید را درون گلاب بریزد و آن را روی اجاق قرار دهد و دوباره از گل و گلاب، گلاب تازه‌ای بگیرد که معمولا برای شست و شوی کعبه و حرم امام رضا(ع) از آن استفاده می‌کنند، همان گلاب نابی که برای افراد عادی بسیار گران تمام می‌شود و به اصلاح اهل فن تولید آن گلاب اقتصادی نیست.
این روزها شهرستان کاشان و شهرهای قمصر و نیاسر و بادرود و روستاهای اطراف آن گلاب گیری در اوج رونق قرار دارد و مسافران از اقصی نقاط کشور و حتی میهمانان خارجی برای استشمام بوی گل محمدی و تماشای گلابگیری به کاشان میروند و به محض ورود به هر روستایی موتور سیکلت سوارانی از شما دعوت می‌کنند تا به مزرعه گلابگیری آنها بروید تا ضمن تماشای گلابگیری با دستی، پر از ظرف‌های گلاب و سایر عرقیاتی همچون زیره، نعناع، هل، دهها نوع دیگر باز گردید.
حاج مرتضی قمصری یکی از گلابگیران با سابقه و معروف است که می‌گوید: گلاب هر قدر تلخ‌تر باشد خالص‌تر است، به همین دلیل آنهایی که سالها با کار گلاب و گلاب زندگی کرده‌اند، گلاب اصل را بهتر از بقیه مردم می‌شناسند، البته باید مراقب باشید که هر تلخی را ناشی از گلاب ناب ندانید!
وی ادامه می‌دهد: برای این کار می‌توانید مقداری از گلاب را مزه مزه کنید و قورت بدهید اگر طبیعی باشد تلخی آن هم می‌رود و بوی عطر گل باقی می‌ماند، اما اگر عطر گل رفت و تلخی در کامتان ماند، بدانید که گلاب ناب نیست!
با توضیحات او مقداری به کیفیت گلاب نزدیک می‌شوم اما مگر میتوان هفتاد سال تجربه را با یک بار چشیدن گلاب به دست آورد؟!
با تجربه‌های کار گل و گلاب درباره فواید آن چه می‌گویند؟ گل سرخ و گل محمدی اگر چه همان گل رز در زبان فرنگی است، اما در سراسر دنیا تا کنون هزاران گل رز ثابت و رونده شمارش کرده‌اند که حدود 20 نوع آن را در ایران می‌شناسیم که معروف‌ترین آن را از قرن‌ها پیش تاکنون به یمن نام مبارک پیامبر (ص) گل محمدی می‌خوانیم که اتفاقا زیستگاه اصلی این گل هم ایران بوده و از این کشور به سایر نقاط جهان و به ویژه کشورهای اطراف که آب و هوایی نبستا مشابه کشور ما دارند، رفته است یعنی همه فلات ایران!
گل محمدی اگر چه در شرایط اقلیمی و طبیعی متفاوتی می‌روید، اما از نظر کیفیت باید در محیطی ویژه پرورش یابد که آب و هوای ییلاقی و نیمه خشک بهترین محیط برای کیفیت عطر آن است.
گل محمدی در دمای 15 تا 21 درجه هوایی بهترین رشد را دارد. اما اگر اختلاف درجه حرارت هوا در شب و روز 5 تا 10 درجه باشد، گل‌ها خوشبوتر خواهد بود.
این گل محمدی که نوع خاصی از گل سرخ است، با استریلیزه شدن گلاب آن، مصرف خوراکی هم می‌یابد. گلابی که علاوه بر معطر سازی فضا و غذا، به عنوان دارو هم مصرف می‌شود.
تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که گلبرگ گل محمدی با داشتن مقداری تانن، اسید گالیک، اسانس، مواد چرب و مواد رنگی، و با داشتن مقداری ویتامین سی در میوه خود، برای درمان بیماریهای مختلف از جمله اسهال، دردهای روماتیسمی، ناهنجاریهای خونی، و گلودرد مفید است.
اطباء قدیم هم توصیه می‌کردند دم کرده گل محمدی برای .دودن غم و اندوه موثر است، کاری که به صورت سنتی در مراسم عزاداری و برای آرامش روحی بازماندگان مصرف می‌شود.
دم کرده گل و گلاب محمدی همچنین با تحقیقات علمی ثابت شده که در رفع کم خوابی و تپش قلب، تقویت معده، رفع سردردهای میگرنی موثر و آرام بخش است.
متاسفانه این گل بسیار با ارزش به دلایل مختلف با کاهش سطح زیر کشت در کشور ما همراه شده است و در سالهای اخیر یافتن باغهای مخروبه و گلابگیریها ی خراب در شهرستان کاشان و شهرها و روستاهای اطراف آن فراوان است، باغهایی که بعضا به دلیل وقوع خشکسالی یا مهاجرت کشاورزان دیگر گلستان نیست.
خانم دکتر مریم جعفر خانی کرمانی مجری و مسئول کلکسیون گل رز جهاد کشاورزی درباره موفقیت‌های کسب شده در زمینه دستیابی به فن آوری تولید انبوه گل رز با استفاده از کشت بافت می‌گوید: کلکسیون گل‌های رز تجاری جهان که در شهرستان کرج دایر شده، در خود 200 نمونه گل رز را دارد که حدود 170 نوع از گل‌های رز تجاری جهانی خریداری و در کنار گل‌های رز بومی ایران نگهداری می‌شود. در مجموع این کلکسیون دهها نوع گل رز به ویژه گل محمدی را در خود جای داده است.
وی می‌گوید: علیرغم همه تلاش‌های که باغداران ایرانی انجام می‌دهند، هنوز نتوانستند در سطح تولیدات تجاری به موفقیتی جهانی دست یابند. در حالیکه سطح زیر کشت گل و گیاهان زینتی در جهان 360 هزار هکتار است، کشور ما تنها 4700 هکتار سطح زیر کشت دارد.
وی ادامه می‌دهد: هم‌ اکنون درآمد تولیدات گل و گیاهان زینتی در جهان حدود 9 میلیارد یورو است، اما درآمد باغداران ایرانی فراتر از 90 میلیون یورو معادل یک درصد از ارزش تولیدات جهانی فراتر نرفته است. به گونه‌ای که اگر چه جایگاه کشورمان از نظر تولید در رتبه 17 جهانی قرار دارد. اما در بخش صادارات گل در رتبه 107 جهانی قرار داریم.
دکتر جعفرخانی می‌افزاید: در مرحله اول تلاش ما کاهش وابستگی به ارقام‌ وارداتی است تا پس از خودکفایی در تولید پایه‌های تجاری گل رز، زمینه مناسب برای صادرات گل شاخه بریده فراهم شود.
وی درباره دستیابی به رقم جدید گل رز با نام ابری (ABRII) در ایران هم می‌گوید: کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی باتهیه برنامه‌های بلند مدت و میان مدت جهت اصلاح رز ایران و معرفی ارقام رز ایران با نام (Persian Rose) برای اولین بار موفق به تولید رقم جدید رز هگزا پلوئید با نام ابری شدند که در مرحله ثبت جهانی قرار دارد.
خانم دکتر کرمانی ادامه می‌دهد: در این روش گل به صورت کشت بافتی به دست می‌آید که به وسیله آن میتوان انبوه گل را در حد میلیونها شاخه در مدت زمان کوتاهی تولید کرد و مزیت اصلی آن در قیاس با روش‌های سنتی تکثیر، تهیه گل و گیاهانی عاری از هرگونه بیماری و آفت است در حالیکه گل محمدی اکنون به صورت سنتی تکثیر می‌شود.
دکتر جعفرخانی کرمانی می‌افزاید: در روش کشت بافت گیاهان در شرایط آزمایشگاهی در درون شیشه قرار می‌گیرند و با تنظیم هورمون‌های رشد و املاح و نمک، در شرایط محیطی کنترل می‌شود و در تمام فصلهای سال قابل تکثیر است.
وی ادامه می‌دهد: گل محمدی در ایران فقط یکبار در سال برداشت می‌شود، اما به دلیل چهار فصل بودن هوای ایران، میتوان زمینه پرورش چنین گلهایی را در اکثر نقاط ایران فراهم کرد و از لحاظ علمی هم اصلاح عطر و اسانس آن گل وجود دارد.
پژوهشگر نمونه زن کشور در سال 87 می‌گوید: متاسفانه کار اصلاح ژنتیکی بر روی گیاهان زینتی و عطری در کشور متولی خاص ندارد.
دکتر سیدمجتبی خیام نکویی رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران هم درباره حفظ و تولید ارقام گل رز بومی ایران با استفاده از روش‏های بیوتکنولوژی می‏گوید: ما سالهای متمادی وارد کننده پایه‏های گل رز از کشور هلند و دیگر کشورها هستیم در حالیکه برای هر پایه گل حدود دو یورو ارز از کشور خارج و سالانه میلیون یورو برای تأمین گل رز مصرف کنندگان ایرانی ارز از دست دهیم. اما در سه سال اخیر موفق به فن آوری تولید کشت بافت ارقام متفاوت گل رز در پژوهشکده بیوتکنولوژی شدیم به گونه‏ای که در حال حاضر کشور ما صاحب دانش فنی تولید انبوه انواع و اقسام پایه‏های رز تجاری شده و آماده هستیم آن را به بخش خصوصی منتقل کنیم.
وی می‏گوید: اگر بخش خصوصی برای سرمایه‏گذاری اقدام کند، تولید هر پایه گل رز در ایران با استفاده از دانش فنی بومی آن کمتر از یک یورو هزینه خواهد داشت که صرفه‏جویی بسیار باارزشی محسوب می‏گردد.
وی درباره مشکلات احتمالی واردات پایه‏های گل رز هم می‏گوید: علاوه بر هزینه‏هایی که صرف واردات می‏شود - چون هر واردات گل و گیاهی می‏تواند همراه خود آفت، بیماریها و آلودگیهایی را نیز وارد کشور سازد - یکی از علت‏های اصلی تولید این پایه‏ها در کشور نیز مقابله با ورود آفت‏ها و ویروس‏ها بود که می‏تواند صنعت گل در فضای باز و گلخانه‏ای کشور را مورد تهدید قرار دهد.
دکترخیام نکویی نتایج تحقیقات محققان ایرانی برای تولید پایه‏های گل رز را منجر به تولید رقم جدید رز به نام "ابری" می‏داند و می‏گوید: نام این گل مخفف حروف لاتین پژوهشکده بیوتکنولوژی است که با روش افزایش سطح پولیدی و دو برابر کردن کروموزوم‏ها تولید شد. گلی که از لحاظ تجاری کاملا ارزشمند است.
وی کشت بافت را برای حفظ گونه‏های در حال انقراض گل محمدی در ایران ضروری می‏داند و می‏گوید: این حرکت برای حفظ گونه‏های بومی ایران در راستای حفظ هویت و مالکیت معنوی حیاتی است که باید آنها را با کشت بافت در کلکسیون‏ها و موزه‏ها حفظ و نگهداری کنیم به همین جهت ما در ایران که 13 گونه بومی گل محمدی داریم. ژن آن را در کلکسیون ذخیره‏سازی گل رز پژوهشکده حفظ کرده‏ایم.
وی ادامه می‏دهد: ما همچنین در این کلکسیون ذخیره‏سازی ژن 200 رقم گل رز خارجی را هم انجام داده‏ایم که در نوع خود کم نظیر است تا بتوانیم رزهای ایرانی را اصلاح و آن را به جهان معرفی نمائیم.
دکترخیام نکویی می‏افزاید: انگشت نگاری (دی‏ان‏آ) تعداد فراوانی از گیاهان باغی را هم انجام داده‏ایم زیرا هم‏اکنون بسیاری از کشورها در صدد ثبت مالکیت معنوی گیاهان باغی دیگر کشورها به نام خودشان هستند و ما براساس ضرورت تعدادی از گیاهان باغی را که از نظر معاونت‏های اجرایی جهادکشاورزی دارای اهمیتند در دستور کار خود قرار داده‏ایم.
وی می‏افزاید: متأسفانه در کشور ما نامشخص بودن اصالت ژنتیکی ارقام گیاهان باغی یکی از مشکلات است زیرا باغداران سالها یک رقم محصول را کاشت و نگهداری می‏کنند و پس از آنکه به محصول می‏رسد، متوجه می‏شوند آن ارقام مورد نظر نبوده که در انتظارش بودند. به این ترتیب خسارت جبران ناپذیری به کشاورزان باغداران وارد می‏شود ضمن آنکه این مسأله در بخش صادرات محصولات کشاورزی هم خسارت هایی ایجاد می‏سازد که نمی‏توانند شناسنامه دقیقی برای محصولات تهیه کنند.
دکترخیام نکویی می‏گوید: حفظ حقوق مالکیت معنوی ذخایر ژنتیکی اگرچه بسیار ضروری است ولی برنامه مدونی در کشور برای این کار وجود ندارد در حالیکه امروزه حفظ مالکیت معنوی محصولات کشاورزی از سطح فنولوژی و مورفولوژی فراتر رفته و به کمک روش‏های نوین بیوتکنولوژی در ژئوتیپ گیاه یا همان (دی‏ان‏آ) انجام می‏شود و در حال حاضر هم با به کارگیری همزمان اطلاعات ژنوتیپی و فنوتیپی، امکان تعیین دقیق هویت ارقام واقعی و بومی کشور فراهم شده است.
وی درباره انگشت نگاری و تهیه شناسنامه مولکولی گیاهان به ویژه گل‏های محمدی می‏گوید: این حرکت علمی در جهان در سال 1985 میلادی معرفی شده که خوشبختانه به دلیل نیروی انسانی متخصص در کشور ما رشد علمی فراوانی را شاهد هستیم و انگشت نگاری "دی‏ان‏آ" گیاهان در کشور ما فراهم شده است که ما در این زمینه سه هدف عمده را شامل شناسایی کیت‏های مولکولی ارقام گیاهی، شناسایی، ثبت و حفظ حقوق مالکیت معنوی ژرم‏پلاسم و احداث باغ‏های یکنواخت دنبال می‏کنیم.
رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران می‏افزاید: ما در این زمینه تدوین هفت پروژه در زمینه ارقام مختلف پسته، انار، خرما، بادام، زیتون، انجیر و گردو را آغاز کردیم.
وی درباره حفظ کیفیت ژنتیکی گل محمدی مخصوص قمصر کاشان و جلوگیری از نابودی ژنتیکی این گل در کشور می‏گوید: یکی از اصلی‏ترین اهداف ما در تحقیقات علمی انجام کارهای تحقیقاتی دارای متقاضی است. به همین دلیل ما آماده هستیم براساس تقاضای تولیدکنندگان گل محمدی یا اتحادیه‏ها و شرکت‏ها و شهرداریها و استانداریها، فعالیت‏های بیوتکنولوژی انجام دهیم تا هم بتوانیم ارقام بومی گل رز را حفظ کنیم و هم با انجام فعالیت مهندسی ژنتیک میزان اسانس موجود در ارقام مختلف گل محمدی را افزایش دهیم. این توانمندی در کشور وجود دارد ولی هنوز برای گل محمدی پروژه‏ای را انجام نداده‏ایم چون تقاضا وجود نداشت.
وی ادامه می‏دهد: پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی قصد دارد تحقیقات خود را تجاری‏سازی کند تا نتایج تحقیقات را به مرحله تجاری برساند در حالیکه تاکنون تحقیقات فراوانی در کشور انجام می‏شد که نتایج آن همچنان در کتابخانه‏ها خاک می‏خورد.
وی در پاسخ به این سئوال که وظیفه تحقیقات کشاورزی در ایران برعهده دولت است و کشاورزان از سرمایه کافی برای پرداخت هزینه‏های تحقیقاتی برخوردار نیستند هم می‏گوید: ما در آن بخش از فعالیت‏های تحقیقاتی که باید دولت سرمایه‏گذاری کند، کارهای خود را ادامه می‏دهیم. اما پژوهشکده دیگر نمی‏تواند تحقیقاتی غیرکاربردی انجام دهد، اگر متقاضیانی باشند ما هزینه‏های تحقیقات را پرداخت می‏کنیم، اما آن قسمت از هزینه‏ای که از مصرف کننده دریافت می‏کنیم. هزینه انتقال دانش فنی و نتایج تحقیقات است، نه اصل سرمایه‏گذاریهای که ما برای تحقیقات انجام می‏دهیم. سئوال شما کاملاً درست است ما اکنون هم برای پروژه‏های ملی تحقیقات انجام می‏دهیم و آن را به معاونت‏های اجرایی می‏فروشیم و آنها هم با بودجه‏های مصوب به صورت رایگان به کشاورزان می‏دهند.
وی می‏افزاید: وقتی تولیدکننده‏ای می‏خواهد اسانس گل محمدی را افزایش دهد یقینا افزایش سود خواهد داشت که بخشی از این را می‏بایست برای انتقال دانش فنی بپردازد، در غیراینصورت هزینه‏های پژوهشی 100 درصد از طرف پژوهشکده تأمین خواهد شد.
وی درباره خطراتی که گل محمدی ایران به ویژه گل مرغوب قمصر و کاشان را تهدید می‏کند، می‏گوید: خوشبختانه ژن گل مخصوص گلابگیری در شهرستان کاشان یا نجف آباد و برخی شهرها و روستاهای کشور به صورت بومی حفظ شده است اما آنچه را که ما از آن نگران هستیم این است که بعضی از کشورها ارقام بومی گل محمدی ما را برای خود بردند و آن را اصلاح و به نام خود ثبت کردند که از جمله آنها می‏توان، به کشور بلغارستان اشاره کرد. مشکلی که اکنون داریم این است که از ژرم‏پلاسم موجود گل‏های محمدی به نحو مطلوبی مراقبت نمی‏شود در حالیکه می‏توان از آن به درستی مراقبت کرد و ارزش افزوده و درآمدهای آن را افزایش داد.
وی می‏افزاید: تولید بوته این گل‏ها هم در کشور به شکل سنتی انجام می‏شود که باید به صورت علمی بیشتر به آن توجه شود اگرچه هنوز گونه شاخص گل محمدی در حال انقراض نداریم اما، تهدید همچنان وجود دارد که اگر بتوانیم روی گونه‏های مختلف گل محمدی اصلاح نباتی بیوتکنولوژی انجام دهیم، در حفظ این ارقام باارزش گیاهی مقاوم‏تر خواهیم بود.
در زیبای باغ‌های گل محمدی و کارگاههای گلابگیری قمصر و کاشان همیشه به همین روش روی پاشنه رونق نمی‌چرخد، اگر مراقبت نکنیم و ندانیم چگونه باید باتجاری سازی صنعت گل و گلاب، این کشاورزی و صنعت را رونق دهیم، اکنون کشورهایی با ایجاد شهرهای صنعتی به نام شهرهای کشورهای جهان و حتی کاشان. حرکتی را شروع کردند تا هر محصول و تجارتی که در شهری در جهان رونق دارد، آن را به نام خود تولید نمایند و با قیمت ارزان به کشور و شهر تولید کننده سنتی آن صادر نمایند. مراقب باشیم، در آشفته بازار واردات محصولات کشاورزی، گل و گلاب قمصر هم وارداتی نشود!
* اگر روزی در دشت پر گلی قدم بزنید که عطر هیچ گلی در دنیا به پای آن نرسد و گلاب آن هیچ رقیبی در گلهای جهان نداشته باشد، چه احساسی دارید؟ احساسی که این روزها هر لحظه مسافران و کشاورزان و گلابگیران را در کاشان و قمصر و نیاسر احاطه کرده است.
* حاج محمد رضا قمصری گلکار نمونه: گلاب ناب، تلخ‌تر از گلاب معمولی است؛ اما اگر پس از لحظه‌ای تلخی آن برود و بوی عطر در کامتان بماند ناب است. اما اگر بوی عطر نباشد و تلخی بماند، ناخالص است!
* خانم دکتر مریم جعفر خانی کرمانی تهیه کننده کلکسیون گلهای رز بومی ایرانی و دهها نمونه از خارج: اگر چه گل محمدی نزد مردم ایران معروف است، اما اگر نام و ژن آن را در موسسه‌های بین‌المللی به ثبت نرسانیم کشورهای دیگر می‌توانند آن را به نام خود و نیاکان خویش ثبت کنند!
* دکتر سید مجتبی خیام نکویی رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران: در ایران 13 گونه گل محمدی - سرخ - داریم که حفظ هویت و مالکیت آن برای کشور ما ضروری است.
* به دلیل نا مشخص بودن دقیق ژن بسیاری از محصولات باغی از جمله گل رز، در موارد مختلفی پس از کاشت و سالها مراقبت، ارقام مورد نظر کشاورز به دست نمی‌آید و سرمایه او هدر می‌رود.
* متاسفانه در سالهای اخیر سطح زیرکشت باغهای گل در کشور ما کاهش یافته و اکنون یافتن باغهای مخروبه و گلابگیریهای خراب فراوان است، باغهایی که به دلیل خشکسالی و مهاجرت کشاورزان دیگر گلستان نیست.
مجید زندی