سه گفتار یک داستان کهن

بصیرت: اشاره
با نگاهی به گرمای شدید این روزها ونگرشی به ریشه‌ها ی این تغییر اقلیم climate change)) ملاحظه می‌شود افزایش بی‌سابقه گرمای کره زمین رخدادی است که دراین ایام توجه همگان را به خود جلب کرده است.
براساس گزارش سازمان‌های بین‌المللی یک سوم خشکی‌های جهان به مساحت 5 میلیارد هکتار در 110 کشور جهان در معرض پدیده بیابان‌زایی قرار دارند در حالی که این پدیده بعد از دو چالش عمده تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین به عنوان سومین چالش عمده جهانی در قرن جدید از سوی کارشناسان قلمداد می‌شود.
تهدید تخریب 73 درصد کل مراتع جهان به مساحت 3/3 میلیارد هکتار، کاهش توان تولید خاک در 47 درصد مناطق خشک جهان، غیر قابل استفاده‌شدن 50 تا 70 هزار کیلومتر مربع اراضی حاصلخیز در سال و بالغ بر 42 میلیارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزی همراه با اثرات بسیار وسیع و گسترده اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، فوریت محیطی به ویژه فقر گسترده و تخریب منابع پایه به عنوان تنها بخشی از آثار و پیامدهای جهانی پدیده بیابان‌زدایی محسوب می‌شود.
ایران نیز نه تنها از این امر قریب الوقوع مستثنی نمی‌باشد بلکه به دلیل شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاص با تشدید بیابان زایی روبرو خواهد بود. شرایط ژئو پولیتیکی و همسایه غربی ایران که رسیدگی به مسائل زیست محیطی در آن با وجود شرایط خاص آن در اولویت قرارنمی گیرد عواملی هستند که موجب می‌شوند کشورمان با پدیده گردوغبار نیز دست وپنجه نرم کند.
این مقاله بر آنست که راهکاری برای مقابله یا حداقل جلوگیری از پیشروی این سه دشواری کنونی که به زودی به کابوسی هولناک بدل خواهد شد، ارائه شود.
با افزایش جمعیت جهان آنچه که بیش از هر زمان دیگری دارای اهمیت خاص می‌باشد، تأمین نیاز‌های اساسی این جمعیت روزافزون و در رأس آن تأمین منابع آب‌وغذای این افراد است. طوری که بنا به نظرپاره ای از کارشناسان، جنگی که جهان بارها در هزاره سوم تجربه خواهد کرد بر سر منابع آبی است.
در این میان وضعیت بیلان آبی ایران نمایانگر اهمیت وشدت این وضعیت در کشورمان است. ایران نیز چون دیگرمناطق خشک جهان که بیشتر دربین مدارات 20و35 درجه قرارداشته و 31درصد مساحت کره زمین رابه خود اختصاص داده است در زمره این مناطق قرار می‌گیرد, این کمربندپرفشار حاره ای مرزهای ایران راقطع کرده و باعث شده 91درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک ونیمه خشک قرار بگیرد.
* گرما
گرم‌شدن زمین یا گرمایش زمین (Global Warming) نام پدیده‌ای است که منجر به افزایش میانگین دمای سطح زمین و اقیانوس‌ها گردیده است.
طی ??? سال گذشته، کره زمین به طور غیرطبیعی حدود 74درصد درجه? سلسیوس گرمتر شده که این موضوع دانشمندان را نگران کرده‌است. برخی از دانشمندان معتقدند که دهه‌های پایانی قرن بیستم، گرم‌ترین سال‌های ??? سال اخیر بوده است. گزارش‌ها حاکی از آن است که ?? مورد از گرم‌ترین سال‌های جهان تنها از سال 1370 تا 1386 به ثبت رسیده که این میزان در ??? سال گذشته بی‌سابقه بوده است. به نظر می‌رسد فعالیت‌های صنعتی در ایجاد این مشکل بسیار موثر است و به گرم شدن کره زمین کمک می‌کند.
از سال 1880 میلادی اندازه‌گیری دمای هوای کره زمین آغاز شده‌است و تا کنون نیز ادامه دارد. پیش‌بینی می‌شود تا سال 1393 زمین شاهد رکورد بی‌سابقه "گرم شدن" باشد. همچنین گفته می‌شود گرم شدن کره زمین، در سال 2100 میلادی باعث خشکسالی شدید، گرمای سوزان و طوفان‌های وحشتناک خواهد شد.
در مورد دلایل این پدیده، یک سری از تئوری‌ها بر تأثیر گازهای گلخانه‌ای براین فرآیند مبتنی است و برخی دیگر فرآیندهایی نظیر فعالیت‌های آتشفشانی و زمین گرمایی و همچنین فعالیت‌های خورشیدی را دلیل این پدیده می‌دانند. استناد این دانشمندان برای گفته‌های خویش، وقوع دوره‌های سرد و گرم در طول مدت زمانی است که از عمر زمین می‌گذرد.
به عقیده بسیاری از دانشمندان با افزایش آگاهی‌های عمومی، مصرف بهینه سوخت و انرژی، افزایش سطح فضای سبز و جلوگیری از تخریب جنگل‌ها،‌ بازیافت مواد و استفاده از انرژی‌های جایگزین سوخت‌های فسیلی مانند باد و خورشید می‌توان این پدیده و اثرات منفی آن بر زندگی بشر را کنترل کرد.
* علل
نظر هیات بین‌المللی بررسی تغییرات آب و هوایی (IPCC) بر این است که تغییرات جوی که در سراسر جهان مشاهده می‌شود به احتمال خیلی زیاد ناشی از عواملی است که بشر در آنها دست دارد. آکادمی ملی علوم آمریکا نیز فعالیت انسان‌ها و تولید گازهای گلخانه‌ای را علت اصلی این پدیده معرفی می‌کند.
دانشمندان با استفاده از داده‌های جمع‌آوری شده از گیاهان، یخچال‌ها و سایر نمونه‌ها به این نتیجه دست یافته‌اند و معتقدند که این تحقیقات به‌طور قطعی تایید می‌کند که فعالیت‌های انسانی بر آب و هوا تأثیر می‌گذارد.
ولی برخی دانشمندان معتقدند که افزایش حرارت در سال‌های اخیر را می‌توان به فعالیت‌های خورشیدی و تابش آن نسبت داد. این گروه می‌گویند تصاعد دی اکسید کربن و سایر گازهای گلخانه‌ای کمتر از آن است که تغییرات مشاهده شده را توجیه کند.
همچنین نابودی و آتش‌سوزی جنگل‌ها به عنوان یکی از دلایل گرم شدن دمای زمین مطرح شده‌است. درحقیقت درختان با جذب دی اکسید کربن، آن را ذخیره می‌نمایند که در اثر سوختن، آن را آزاد می‌نمایند. بنابراین آتش‌سوزی در جنگل‌ها می‌تواند به‌عنوان یکی از دلایل افزایش میزان دی‌اکسید کربن در اتمسفر و درنتیجه گرم شدن زمین مورد توجه قرار بگیرد. شایان ذکر است که رویداد ال نینیو میزان گرمای زمین را به طور موقت افزایش می‌دهد.
* پیامد ها
برخی از دانشمندان، افزایش توفان‌ها و گردبادهای سهمگین را یکی از نتایج گرم شدن کره زمین قلمداد می‌کنند. اغلب کارشناسان اقلیمی معتقدند که این روند می‌تواند به وقوع خشکسالی‌ها، سیل‌ها، بادهای گرم و توفان‌های مهیب‌تر منجر شود اما بعضی از آنها هم بر این باور هستند که بعضی از این حوادث رخ داده علامت گرم شدن زمین نیستند چون این آشفتگی و نابسامانی ویژگی طبیعی اقلیم است. از پیامد‌های دیگر بالا آمدن آب دریا‌ها، و در نتیجه رفتن مناطق ساحلی و جزایر زیر آب و رقیق‌شدن آب اقیانوس‌ها و در نتیجه افزایش بارندگی در تمام جهان است.
گرم شدن زمین باعث شده که دمای داخلی یخچال‌های طبیعی واقع در نقاط مختلف جهان از جمله یخچال‌های واقع در شمالگان، جنوبگان و چین افزایش پیدا کند و در نتیجه با آب‌شدن تدریجی، حجم زیادی از ذخایر این یخچال‌ها ذوب شود. این مساله از آنجا حائز اهمیت است که این یخچال‌ها بخش عمده‌ای از ذخایر آب آشامیدنی جهان را تشکیل می‌دهند. بنابراین منابع آب آشامیدنی سالم رو به کاهش می‌گذارد و احتمال شیوع بیماری‌هایی که از طریق آب آشامیدنی ناسالم شیوع می‌یابند، بیشتر می‌شود. طبق برآوردهای سازمان بهداشت جهانی، بیماری‌هایی که از تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین ناشی می‌شود، هر ساله باعث مرگ و میر ?? هزار نفر در کشورهای آسیایی می‌شود.
بر اساس اعلام مرکز پیش بینی و هشدار سازمان هواشناسی، گرم‌شدن تدریجی هوا، موجب برجسته‌شدن پدیده جزیره گرمایی و در نتیجه کاهش سطح آب‌های زیر زمینی خواهد شد. آن چه که در گرم‌شدن شهر تهران مشهود است، گرم‌شدن تدریجی است به طوری که دمای هوای تهران در طول سال‌های گذشته افزایش یک درجه‌ای داشته است.
بخش عمده دلایل گرم شدن زمین و به ویژه در شهر تهران، افزایش مصرف انرژی‌های فسیلی است که در این میان بحث جزیره گرمایی شهر تهران برجسته می‌شود.
با توجه به این که اغلب پشت‌بام‌ها در تهران تیره رنگ هستند، این سطوح تیره رنگ گرمای گسیل شده از سوی خورشید را جذب می‌کنند و در خود نگه می‌دارند.این پدیده باعث افزایش دمای مناطق مسکونی از ? تا ?? درجه سانتیگراد شده و اصطلاحا به آن پدیده "جزیره گرمایی" گفته می‌شود.
کارشناسان این سازمان درباره افزایش دما در سطح جهان معتقدند در ?? تا ?? سال گذشته، دمای جهانی به اندازه نیم درجه افزایش داشته و این روال گرم شدن ادامه دارد.
بر اساس اعلام مراکز جهانی کاهش اقلیم، طی ?? سال آینده نیز این افزایش دما در جهان ادامه خواهد داشت و پیش‌بینی می‌شود تا 50 سال آینده دمای هوای کره زمین 1 تا 2 درجه افزایش یابد.
* خشکسالی
بردیواره جنوبی تخت جمشید کتیبه ای منسوب به داریوش اول است که در قسمتی از این سنگ نبشته چنین نگاشته است:
"گوید داریوش شاه: اهورامزدا و ایزدان مرا یاور باشند. اهورامزدا این کشور را بپاید، از: دشمن، خشکسالی و از دروغ. به این کشور نیاید نه دشمن، نه خشکسالی، نه دروغ. این را من از اهورامزدا و ایزدان خواهانم، اهورامزدا و ایزدان این بخشش را بهرمند سازد".
این موضوع نشان از آن دارد که خشکسالی از دیر باز با ایران همراه بوده است و همواره در طول تاریخ اقتصاد ایران را مورد تهدید قرار داده به گونه ای که خسارات جبران ناپذیری را به بدنه اقتصاد کشور وارد ساخته است, چنان که دربخش کشاورزی طبق آخرین یافته‌ها خسارات ناشی از آن به حدود 190هزارمیلیارد ریال رسیده است.
از مجموع کل آب‌های جهان فقط6/2درصدآن شیرین است و از این میان 014/0 آن قابل استفاده برای مصارفی همچون شرب و کشاورزی می‌باشد شایان ذکر است از نظر پراکنش جغرافیایی 70 درصد بارندگی در 25 درصد مساحت کره زمین روی می‌دهد که نشان از پراکنش نامناسب آن دارد.
در دهه اخیرودر آغاز قرن حاضر سازمان ملل متحد (UN) اعلام کرد:قرن 21، قرن جنگ بر سر آب خواهد بود."بنابر این جهانی بدون آب یا دست کم با منابع آبی محدود، کابوس زمین در سال 2050 میلادی(1439) است ؛ کابوسی که در آن انسان‌ها با نیمی از آنچه امروز مصرف می‌کنند روبرو خواهند بود.این موضوع را بانک جهانی در گزارشی انتشار داده است واضافه می‌کند از آنجا که در سطح جهانی 85 درصد آب در دسترس، صرف کشاورزی می‌شود، کشاورزی مسأله ای است که باید به آن بیشتر پرداخته شود.
گفته می‌شود، کاهش کیفیت و کمیت آب در ایران باعث کاهش 3 درصدی تولید ناخالص داخلی شده است. از دیدگاه اقلیم‌شناسی کشاورزی علاوه بر مقدار بارندگی، توزیع و پراکنش آن درطول دوره رویشی گیاه بربروزخشکسالی مؤثر است.
انواع خشکسالی که در تعاریف مختلف بیان می‌شود؛ خشکسالی هواشناسی، کشاورزی، اقتصادی و هیدرولوژیکی است.
درخشکسالی کشاورزی میزان رطوبت موجود درخاک مهم بوده و خشکسالی کشاورزی را به عنوان حالتی که در آن رطوبت خاک برای محصول ناکافی باشد درنظرگرفته‌اند به طور خلاصه چنانچه عدم موفقیت در تولید محصول درارتباط با بارندگی باشد به عنوان خشکسالی کشاورزی مطرح می‌شود.
آمارنشان می‌دهد ازسال 1370 در جهان عامل 7 درصد مرگ‌ومیر افرادی که به دلیل بلایای طبیعی جان خود را از دست داده‌اند، خشکسالی بوده است و 27% ازافراد زیان دیده ازبلایای طبیعی، از خشکسالی متأثر شده‌اند.
اگرچه هم اکنون 40 میلیارد متر مکعب از آب تجدید شونده کشور بهره برداری نمی‌شود، اما بنا به دلایل فنی و اقتصادی، هیچگاه دسترسی به همه منابع آب کشور مقدور نبوده و رسیدن به رکورد آب استحصالی نمایانگر این امراست که فراتررفتن از این مرز؛ قطره ای و بسیار کند خواهد بود.
بشر با کمک علم و تکنولوژی به دنبال راهکارهایی برای کاهش اثرات این بلیه بوده که تاکنون به راههایی نیز دست یافته است که از جمله این موارد می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
- پایش آب (Water Supervision)
- افزایش راندمان آبیاری
(Irrigation Performance)
- احداث گوراب
- آبیاری تحت فشار
- استفاده از پوشش پلاستیکی عمدتا در صیفی جات
- به کارگیری پوشش‌های نازک جلوگیری از تبخیر به ویژه برخی ازالکل‌ها
- کشت وجایگزینی ارقام مقاوم به خشکی
- به کارگیری پلیمرهای سوپرجاذب
- اصلاح الگوی کشت
- آبخیز‌داری
- آبخوان‌داری
- احداث بندسار
- سدهای زیر زمینی
- بارور سازی ابرها
- به کار بردن موادی که انعکاس نور را زیاد میکند
- کاهش تبخیروتعرق ((evapotranspiration
- بهره‌وری منابع آبی موجود واصلاح نظام قیمت گذاری آب به نحوی که ارزش خود را در تولید نمایان کند.
میزان بارندگی ایران که یک سوم میانگین جهانی است با 3برابر تبخیر و تعرق میانگین درسطح جهان روبروست که این امر در کنار افزایش جهانی درجه حرارت کره زمین، خشکسالی را امری دائمی نموده و هرساله مردم و به ویژه کشاورزان را به عنوان پرمصرف‌ترین بخش تحت تاثیر قرار می‌دهد.
* بیابانزایی:
بیابان‌زایی براساس تعریف کنوانسیون بین‌المللی بیابانزدایی عبارتست از: تخریب سرزمین در مناطق خشک و نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در اثر عواملی مانند عوامل انسانی و عوامل طبیعی،بعد از دو چالش تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین
بیابان‌زایی به عنوان سومین چالش مهم جامعه جهانی در قرن بیست و یک محسوب می‌شود، به طوری که براساس گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی یک ششم جمعیت، سه چهارم اراضی خشک و یک سوم خشکی‌های جهان به مساحت پنج میلیارد هکتار در 110 کشور جهان در معرض پدیده بیابان‌زایی است. تهدید تخریب 73 درصد کل مراتع جهان به مساحت 3/3 میلیارد هکتار، کاهش توان تولید خاک در 47 درصد مناطق خشک جهان، غیر قابل استفاده شدن 50 تا 70 هزار کیلومتر مربع اراضی حاصلخیز در سال و بالغ بر 42 میلیارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزی همراه با اثرات بسیار وسیع و گسترده اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی به ویژه فقر گسترده و تخریب منابع پایه به عنوان تنها بخشی از آثار و پدیده‌های جهانی پدیده بیابان‌زایی محسوب می‌شود. در زمان حاضر عوامل طبیعی، آنچنان نقشی در بیابان زایی ندارند البته خشک سالی‌هایی که به وقوع می‌پیوندد بیابان زایی را تشدید می‌کند ولی درکشور ما این عوامل انسانی هست که بیشتر باعث بیابان زایی می‌شود و شاید مهمترینش افزایش جمعیت باشد.
افزایش جمعیت و به دنبال آن معضل تهیه آب و غذا برای این جمعیت، برداشت از منابع آبی افزایش یافته که نه تنها برای تأمین آب شرب که برای تأمین نیازهای صنعتی وخدماتی نیز می‌باشد.
* عوامل موثر در بیابانزایی
از نظر تقسیم بندی عوامل موثر در بیابانزایی به دو دسته انسانی و محیطی تقسیم می‌شوند.
عوامل محیطی:
این عوامل شامل دو گروه عوامل اقلیمی و زمین شناسی هستند.
زمان، میزان نامناسب بارندگی، تبخیر بالا، فراوانی و سرعت نسبتا زیاد باد، دوره برگشت کوتاه واستقرار خشکسالی‌ها و گستردگی مناطق با اقلیم خشک در گروه عوامل محیطی اقلیمی و عواملی چون سازند‌های شور، سازند‌های قلیایی، سازندهای تبخیری، اسزندهای حساس به فرسایش و بلایای طبیعی نیزدر زمره عوامل محیطی زمین شناسی قرار می‌گیرند.
عوامل انسانی:
این عوامل شامل بهره برداری بیش از حد از سفره‌های آب زیر زمینی، بیلان منفی آب دشت‌ها، آلودگی آب‌های زیرزمینی از طریق پساب‌های صنعتی، شهری و کشاورزی، شیوه‌های نامناسب آبیاری، ایش بلند مدت اراضی زراعی حساس به فرسایش، شخم در جهت شیب و بوته کنی، تخریب وتبدیل غیر اصولی کاربری جنگل‌ها و مراتع، عدم تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع و تخریب ناشی از برداشت غیر اصولی از معادن سطحی می‌باشند.
از نظر تناسب سطح مناطق خشک ایران با جهان، جمهوری اسلامی ایران روی کمربند خشک جهان قرار گرفته و 61 درصد از مساحت آن دارای اقلیم خشک و فراخشک است که 1/3 برابر درصد جهانی است و در مجموع ایران با 2/1 درصد خشکی‌های جهان دارای 4/2 درصد پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش گیاهی و 08/3 درصد مناطق بیابانی جهان است.
از 7/43 میلیون هکتار اکوسیستم بیابانی در کشور، 32 میلیون هکتار آن صرفا شامل پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش گیاهی است و حدود 20 میلیون هکتار از اکوسیستم‌های بیابانی تحت تاثیر فرسایش بادی هستند؛ علاوه بر این 4/6 میلیون هکتار از آن نیز در محدوده مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی در 183 منطقه در 82 شهرستان و در 18 استان جزو کانون‌های بحرانی فرسایش بادی قلمداد می‌شوند.
* ریزگرد
ریز گرد یا گرد وغبار(Haze)توده‌ای از ذرات جامد ریز غبار و گاه دود و … است که در جو پخش شده و دید افقی را میان ? و ? کیلومتر محدود می‌کند.
شاید در کرات دیگر مانند مریخ ریزگرد رویدادی تقریبا همیشگی باشد که گاه تا ارتفاع ?? کیلومتری (بیش از ? برابر ارتفاع کوه دماوند از سطح دریا) بالا می‌رود و در فصل تابستان شدت گرفته و توفان‌های شدیدی را ایجاد می‌کند اما در زمین اتفاقی است که هرچند سال یک بار آن هم به علت‌های غیر طبیعی حادث می‌شود. یکی از دلایل بسیاری از انقراض‌های بزرگ تاریخ - ازجمله انقراض دایناسور‌ها - پدیده? ریزگرد است، زیرا این پدیده در موارد بحرانی با جلوگیری از تابش نور خورشید به زمین موجب زمستان جهانی می‌شود. نمونه‌ای از چنین رویدادی در تاریخ بشر در سال ???? میلادی و به دنبال فوران کوه تامبورا روی داد که سال بی تابستان نام گرفت.
در ایران سرچشمه اصلی ریزگرد باد شمال است، این باد که از خرداد تا شهریور فعال است، در شمال خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه و شمال عراق، مانند قیفی به بیابان‌های عراق و سوریه سرازیر می‌شود و تا خلیج‌فارس و رسیدن به آب‌های آزاد پیش می‌رود. جریان‌های خشک هوای عربستان و عدم توجه به محیط زیست و بیابان‌زدایی در عراق باعث خشک‌شدن بسیاری از باتلاق‌های عراق و ایجاد نواحی غبارساز شده‌است. در گذشته سه کشور ایران، عراق، و عربستان به‌صورت مشترک هزینه‌های مالچ‌پاشی این زمین‌ها را تأمین می‌کردند و تمام زمین‌ها در فصل خاصی از سال مالچ‌پاشی می‌شدند. "مالچ" نوعی فرآورده چسبنده نفتی است که برای تثبیت شن‌های روان در بیابان‌ها استفاده می‌شود. جنگ عراق و تغییر رویه این دولت‌ها سبب فراموشی این کار، و در نتیجه افزایش ریزگرد در خوزستان، غرب ایران، و سرانجام تقریبا در سراسر ایران شد. توفان اخیر، که به گفته برخی اهالی بغداد بدترین توفان غبار زندگیشان بوده‌است، سبب بیشترین میزان ریزگرد در سه دهه اخیر ایران شد و ترکیب غبار با آلاینده‌های شهری ریزگرد خطرناکی را تولید کرد که صدها شهروند را به بیمارستان کشاند.
* جمع بندی
براساس آنچه گفته شد تغییرات اقلیمی، امری بسیار جدی ومهم تلقی می‌شود که باید بیشتر به اهمیت آن پرداخته شود. تعامل بیشینه وعضویت فعال‌تر کشور مان در مجامع منطقه‌ای و بین المللی نقش در خوری را در مهار این دشواری‌های عمومی ایفا می‌نماید وشاید به سخنی تعاملات دیپلماتیک مترولوژیک وکلیماتولوژیک گامی بسیار مهم در باز کردن گره‌های کنونی ونیز گشودن دریچه ای به سوی پایداری اقلیم و آسمان آبی و پاک کشورمان باشد.
منابع:
- مجموعه مقالات اولین کارگاه آموزشی وتخصصی بررسی خشکسالی استان فارس,امین وهمکاران1380
- ضمیمه روزنامه ایران، ویژه نامه آب وبرق، آذر 88.
- هیدرولوژی، مهدوی، انتشارات دانشگاه تهران
- بیابان‌زایی، سومین چالش جهانی که حیات را نشانه گرفته است، غلام نبی براهوئی
- بیابان‌زایی سومین چالش مهم قرن ??، سید رضا ترابی- معصومه منظمی
- تاخت‌و‌تاز ماسه‌ها در طبیعت، حسن روحی‌پور
- روزنامه ایران
- بیابان‌زایی و بیابان زدایی دولبه تیغ، ماهنامه دام، کشت و صنعت شماره 123

مهندس رامین امینی زارع
کارشناس ارشد مهندسی منابع طبیعی - مدیریت مناطق بیابانی ازدانشگاه تهران