نقش امام خمینی در احیای فرهنگ انتظار (بخش اول)

انقلاب رهایی بخش حضرت امام خمینی نه تنها باعث دگرگونی در صحنه حیات اجتماعی - سیاسی مردم مسلمان ایران شد، بلکه منشاء تحولی بزرگ در فرهنگ واژه‌ها و مفاهیم اسلامی گردید. به برکت این انقلاب بسیاری از واژگان، معنایی نو و بسیاری از مفاهیم فراموش شده، حیات دوباره یافتند. امام راحل(ره) به مدد پشتوانه غنی فکری و مبانی نظری خود که مبتنی بر منابع و متون اصیل اسلامی و به دور از هر شائبه التقاط و خود باختگی بود، در طول حیات پر برکت خود دست به تدوین قاموسی عظیم از مفاهیم زد، کاری که در سراسر تاریخ حیات فکری و فرهنگی مردم مسلمان ایران بی‌سابقه بود. این قاموس واژه‌ها نه در صفحات محدود کتاب، بلکه در صفحه‌ای به گستردگی زندگی اجتماعی فرهنگی مردم معنا می‌شد.
در قاموس مفاهیم که بنیان گذار فقید جمهوری اسلامی ایران تدوین آن را آغاز کرد واژه‌هایی چون جهاد، شهادت، امر به معروف و نهی از منکر و... که سال‌ها به فراموشی سپرده شده بودند، حیات دوباره یافتند. از دیگر مفاهیم، "انتظار" که سال‌ها با سکون و سکوت، تحمل ظلم و دم فرو بستن و در یک کلمه ماندن و در جا زدن به امید برآمدن دستی از غیب، مترادف بود، مفهومی دیگر یافت. این بار انتظار نه به عنوان عاملی برای خاموش کردن روح سرکش اجتماع، بلکه به عنوان ابزاری برای دگرگون کردن وضع موجود و حرکت به سوی آینده موعود به کار گرفته شد.
برای آشنایی هر چه بیش‌تر با مفهوم انتظار در فرهنگ واژگان امام راحل (ره) و درک نقش عظیمی که آن فرزانه دوران در احیای اندیشه انتظار داشتند، در این مقاله جایگاه و مفهوم انتظار در تفکر شیعی و فرهنگ انتظار در اندیشه حضرت امام را مورد بررسی قرار می‌دهیم. باشد که این مختصر ادای دینی باشد نسبت به ساحت مقدس بزرگ احیاگر اندیشه اسلامی در قرن حاضر.
1 - جایگاه و مفهوم انتظار در تفکر شیعی
اگر بخواهی به چند ویژگی مهم تفکر شیعی اشاره کنیم بی‌شک یکی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها اعتقاد به مهدی موعود (عج) به عنوان امام غایب و مصلح آخرالزمان است و از همین رو در این تفکر فرهنگ انتظار از جایگاه خاصی برخوردار بوده و بخش عظیمی از معارف شیعی را به خود اختصاص داده است.
برای شناخت جایگاه و مفهوم انتظار در تفکر شیعی، روایاتی در مبحث انتظار از امامان معصوم شیعه(ع) را مورد بررسی قرار می‌دهیم تا روشن شود که:
- انتظار چه ضرورتی دارد؟
- فضیلت آن چیست؟
- چه وظایفی در عصر غیبت بر عهده منتظران است؟
الف) وجوب انتظار
در تفکر شیعی انتظار موعود، به عنوان یک اصل مسلم اعتقادی مطرح بوده و در بسیاری از روایات شیعه بر ضرورت انتظار قائم آل محمد (ع) تصریح شده است که جهت رعایت اختصار به دو حدیث اشاره می‌شود:
- "محمد بن ابراهیم نعمانی" به سند خود از "ابوبصیر" روایت کرده است که روزی امام صادق(ع) خطاب به اصحاب خود فرمودند: "الا اخبرکم بما لایقبل‌الله - عزوجل - من العباد عملا الا به؟
فقلت: بلی.
فقال: شهاده ان لا اله الاالله، و ان محمدا عبدوه و (رسوله) و الاقرار بما امر الله، و الولایه لنا، و البرائه من اعدائنا (یعنی الائمه خاصه) و التسلیم لهم، و الورع، و الاجتهاد و الطمانینه، و الانتظار للقائم(ع)"، (1)
آیا شما را خبر ندهم به چیزی که خدای - عزوجل - هیچ عملی را جز به آن از بندگان نمی‌پذیرد؟
گفتم: آری.
فرمود: گواهی دادن به این که هیچ شایسته پرستشی جز خداوند نیست و این که محمد (ص) بنده و فرستاده او است و اقرار به آن چه خداوند به آن امر فرموده و ولایت ما و بیزاری از دشمنان ما و تسلیم شدن در برابر اوامر ما و پرهیزکاری و اجتهاد و اطمینان و انتظار قائم(ع)".
- "شیخ صدوق" به سند از خود از "عبدالعظیم حسنی" روایت می‌کند: "روزی بر آقایم محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن ابی طالب (ع) وارد شدم و می‌خواستم که درباره قائم از آن حضرت سئوال کنم که آیا همان مهدی است یا غیر او؟ پس خود آن حضرت آغاز سخن کرد و به من فرمود:
یا اباالقاسم، ان القائم منا هو المهدی الذی یجب ان ینتظر فی غیبته و یطاع فی ظهوره، و هو الثالث من ولدی (2)
ای ابوالقاسم، بدرستی که قائم از ماست و او مهدی است که واجب است در زمان غیبت‌اش انتظار آمدن او کشیده شود و در ظهورش از فرمان او اطاعت گردد و او سومین امام از فرزندان من است".
ب) فضیلت انتظار
روایات ائمه معصومین(ع) آن چنان مقام و منزلتی برای منتظران موعود آخر الزمان برشمرده است که گاه انسان را به تعجب وا می‌دارد که چگونه ممکن است عملی که شاید در ظاهر ساده جلوه کند از این چنین فضیلتی برخوردار باشد. البته توجه به فلسفه انتظار و وظایفی که برای منتظران واقعی آن حضرت برشمرده شده، علت این فضیلت را روشن می‌سازد.
در این جا به پاره‌ای از فضایلی که برای منتظران مصلح جهانی حضرت بقیه‌الله الاعظم برشمرده شده اشاره می‌کنیم:
- مرحوم صدوق در کتاب کمال الدین از امام صادق(ع) روایت کرده که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارش - که بر آن‌ها درود باد - فرمود:
"المنتظر لامرناکالمتشحط بدمه فی سبیل الله" (3)
منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا در خون خود غلتیده باشد".
- در همان کتاب به نقل از امام صادق(ع) روایت دیگری به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده است:
"طوبی لشیعه قائمنا المنتظرین الظهوره فی غیبته، و المطیعین له فی ظهوره اولئک اولیاء‌الله الذین لاخوف علیهم و لا هم یحزنون، (4)
خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبت‌اش منتظر ظهور او هستند و در هنگام ظهورش مطیع او. آنان اولیای خدا هستند، همان‌ها که نه ترسی بر ایشان هست و نه اندوهگین شوند."
ج) وظایف منتظران
درباره وظایف شیعیان در روزگار غیبت، سخن‌های بسیاری گفته شده است و حتی در بعضی از کتاب‌ها، تا هشتاد وظیفه برای منتظران خاتم اوصیا، ذکر شده است که در این جا به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:
شناخت حجت خدا و امام عصر(عج)
اولین و مهم‌ترین وظیفه‌ای که هر شیعه منتظر بر عهده دارد، کسب معرفت نسبت به وجود مقدس امام و حجت زمان خویش است. این موضوع تا بدان درجه از اهمیت قرار دارد که روایات بسیاری از طریق شیعه و سنی از پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) نقل شده، از آن جمله است:
"من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه، (5)
هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است".
توجه به مفاد دعاهایی که خواندن آن‌ها در عصر غیبت مورد تاکید قرار گرفته ما را متوجه اهمیت موضوع شناخت حجت خدا می‌کند، چنان که در یکی از دعاهای معروف و معتبری که شیخ صدوق آن را در کتاب کمال الدین نقل کرده، می‌خوانیم:
"اللهم عرفنی نفسک فانک ان لم تعرفنی نفسک لم اعرف نبیک. اللهم عرفنی نبیک فانک ان لم تعرفنی نبیک لم اعرف حجتک. اللهم عرفنی حجتک فانک ان لم تعرفنی حجتک ظللت عن دینی. اللهم لا تمتنی میته جاهلیه و لا تزغ قلبی بعد اذ هدیتنی...، (6)
بار الها، خودت را به من بشناسان که اگر خود را به من نشناسانی پیغمبرت را نخواهم شناخت. بار الها، پیغمبرت را به من بشناسان که اگر پیغمبرت را به من نشناسانی حجت تو را نخواهم شناخت. بارالها، حجت خود را به من بشناسان که اگر حجتت را به من نشناسانی از دینم گمراه می‌گردم. خداوندا، مرا به مرگ جاهلیت نمیران و دلم را از "حق" پس از آن که هدایت‌ام فرمودی منحرف مگردان...".
نکته مهمی که باید در نظر داشت این است که شناخت و معرفت حقیقی نسبت به حجت خدا جز با عنایت حضرت حق حاصل نمی‌شود و در دعایی که پیش آمد، ملاحظه شد که باید از درگاه الهی، توفیق شناخت حجت‌اش را در خواست کرد. تا بدین وسیله از گمراهی و سرگردانی نجات یافت. این موضوع را از روایتی که مرحوم "کلینی" به سند خود از "محمدبن حکیم" نقل کرده نیز می‌توان استفاده کرد.
تهذیب نفس و کسب فضائل اخلاقی
وظیفه‌ی مهم دیگری که هر شیعه‌ی منتظر برعهده دارد تهذیب نفس و آراستن خود به اخلاق نیکوست.
در روایتی که "نعمانی" به سند خود از امام صادق(ع) نقل می‌کند آمده است:
"هرکس دوست دارد از یاران حضرت قائم(ع) باشد، منتظر بماند و در این حال پرهیزکاری و اخلاق نیکو پیشه کند. پس اگر بمیرد و پس از مردن او قائم(ع) به پاخیزد، پاداش او هم چون پاداش کسی خواهد بود که آن حضرت را درک کرده است، پس کوشش کنید و در انتظار بمانید. گوارا باد بر شما ای گروه مشمول رحمت خداوند!"(7)
موضوع تهذیب نفس و دوری گزیدن از گناهان و اعمال ناشایست، به عنوان یکی از وظایف منتظران در عصر غیبت، از چنان اهمیتی برخوردار است که در توقیع شریفی که از ناحیه‌ی مقدسه‌ی حضرت صاحب‌الامر(عج) صادر گردیده، اعمال ناشایست و گناهانی که از شیعیان آن حضرت سر می‌زند، یکی از اسباب و یا تنها سبب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از دیدار و ملاقات آن بدر منیر شمرده شده است:"فما یحبسنا عنهم الا ما یصل بنا مما نکرهه، ولا نوثره منهم، (8)
پس تنها چیزی که ما را از آنان (شیعیان) پوشیده می‌دارد، همانا چیزهای ناخوشایندی است که از ایشان به ما می‌رسد و خوشایند ما نیست و از آنان انتظار نمی‌رود".
پیوند با مقام ولایت
حفظ و تقویت پیوند قلبی با امام عصر(عج) و تجدید پیاپی عهد و پیمان همیشگی با آن حضرت یکی دیگر از وظایف مهمی است که هر شیعه ی منتظر در عصر غیبت برعهده دارد، بدین معنا که یک منتظر واقعی حضرت حجت(ع) علی‌رغم غیبت ظاهری آن حجت الهی هرگز نباید احساس کند که در قبال جامعه بی‌مسئولیت است و هیچ تکلیفی نسبت به امام و مقتدای خود ندارد.
این موضوع در روایات بسیاری مورد تاکید قرار گرفته است که در این مجال به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
در روایتی که از امام محمدباقر(ع) نقل شده آن حضرت در تفسیر آیه‌ی: "یا ایهاالذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقواالله لعلکم تفلحون" (9) می‌فرماید:
"اصبروا علی اداء الفرائض و صابروا عدوکم و رابطوا امامکم (المنتظر،(10)
بر انجام واجبات صبر کنید و با دشمنان‌تان پایداری کنید و پیوند خود را با امام منتظرتان مستحکم نمایید".
همچنین امام صادق(ع) در روایت دیگری که در تفسیر آیه‌ی مزبور وارد شده می‌فرمایند:
"اصبروا علی الفرایض، و صابروا علی المصائب و رابطوا علی‌الائمه،
بر ادای واجبات صبر کنید و یکدیگر را بر تحمل مصایب وادارید و خود را بر پیوند با امامان (و یاری آن‌ها) ملزم کنید".
روایات دیگری نیز به همین مضمون از امام جعفر صادق و امام موسی کاظم(ع) وارد شده است که به جهت رعایت اختصار از ذکر آن‌ها خودداری می‌کنیم.(11)
این که می‌بینیم در وایت‌های متعددی امامان ما، شیعیان خود را به تجدید عهد و بیعت با امام زمان خود سفارش کرده و از آن‌‌ها خواسته‌اند که در آغاز هر روز و حتی بعد از هر نماز واجب، دعای عهد بخوانند، همه نشان از اهمیت پیوند دایمی شیعیان با مقام عظمای ولایت و حجت خدا دارد.
یکی از مشهورترین دعاهای عهد، دعایی است که مرحوم "سیدبن طاووس" آن را در کتاب ارزشمند "مصباح الزائر" به نقل از امام صادق(ع) روایت کرده است. در آغاز این دعا می‌خوانیم:
"من دعا بهذا الدعا اربعین صباحا کان من انصار القائم(ع) و ان مات قبل ظهوره احیاه‌ الله تعالی حتی یجاهد معه، و یکتب له بعدد کل کلمه منه الف حسنه،‌و یمحی عنه الف سیئه و...(12)
هرکس چهل روز این دعا را بخواند از یاوران حضرت قائم(ع) خواهد بود و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خدای تعالی او را زنده خواهد کرد تا در رکاب آن جناب جهاد نماید و به شماره هر کلمه‌ی از آن هزار حسنه برایش نوشته می‌شود، و هزار کار بد از او محو می‌گردد".
کسب آمادگی برای ظهور حجت حق
از دیگر وظایفی که به تصریح روایات، در دوران غیبت بر عهده‌ی شیعیان و منتظران فرج قائم آل محمد(عج) است کسب آمادگی‌های نظامی و مهیا کردن تسلیحات مناسب هر عصر برای یاری و نصرت امام غایب می‌باشد. چنان که در روایتی که "نعمانی" به سند خود از امام صادق(ع) نقل کرده آمده است:
"لیعدن احدکم لخروج القائم(ع) و لو سهما، فان الله تعالی اذا علم ذلک من نیته رجوت لان ینسی فی عمره حتی یدرکه (فیکون من اعوانه و انصاره)(13)
هر یک از شما باید که برای خروج حضرت قائم(ع) سلاحی مهیا کند، هر چند که یک تیر باشد که خدای تعالی هرگاه بداند که کسی چنین نیتی دارد امیدوارم عمرش را طولانی کند تا آن حضرت را درک کند (و از یاران و همراهان‌اش قرار گیرد)".
در روایت دیگری مرحوم کلینی به سند خود از امام ابوالحسن (موسی‌کاظم) (ع) نقل می‌کند که فرمود:
"... من ارتبط دابه متوقعا به امرنا و یغیظ به عدونا و هو منسوب الینا ادر الله رزقه، و شرح صدره و بلغه امله و کان عونا علی حوائجه. (14)
هرکس اسبی را به انتظار امر (فرج قائم) ما نگاه دارد و به سبب آن دشمنان را خشمگین سازد و او [از دوستان ما و] به ما منسوب باشد خداوند روزی‌اش را فراخ گرداند و شرح صدر به او عطا کند و به آرزویش برساند و یار بر نیازهای‌اش باشد".
در پایان بررسی روایات مربوط به انتظار فرج اگر بخواهیم مفهوم انتظار در مکتب تشیع را در چند جمله بیان کنیم باید بگوییم که انتظار در مکتب تشیع حالت انسانی است که ضمن پیراستن وجود خویش از رذایل و آراستن آن به فضایل، تمام همت خود را مصروف زمینه سازی ظهور مصلح آخرالزمان نموده و در جهت تحقق وعده الهی نسبت به برپایی "دولت کریمه‌ی" اهل بیت(ع) با تمام وجود تلاش کند.
حال با توجه به مفهومی که در این جا از انتظار ارائه دادیم در مبحث بعد به بررسی سیره‌ی امام راحل(قدس سره) می‌پردازیم تا روشن شود که ایشان تا چه حدی در احیای این مفهوم انتظار، که سال‌ها مورد غفلت قرار گرفته بود، نقش داشته‌اند.