گزارشی از سومین اجلاس سران اوپک گازی در تهران

سومین اجلاس سران، هفدهمین نشست عادی وزارتی، نشست فوق العاده وزارتی و چهارمین نشست گروه عالی‌رتبه و بیست و چهارمین نشست کمیته اجرایی مجمع کشورهای صادرکننده گاز از ٢٩ آبان‌ماه تا دوم آذرماه ١٣٩٤ در تهران برگزار شد. ریاست نشست وزارتی فوق العاده مجمع کشورهای صادرکننده گاز (جی‌ای‌سی‌اف) بر عهده بیژن زنگنه وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران بود.کشورهای عضو مجمع صادرکنندگان گاز در مجموع 67 درصد ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارند.

اوپک گازی نام سازمان جدیدی است که طرح تأسیس آن برای نخستین بار در ۱۰ بهمن سال ۱۳۸۵ از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران حضرت آیت الله العظمی خامنه ای در دیدار با «ایگور ایوان اف» دبیر شورای امنیت ملی وقت روسیه به منظور هماهنگی تولید و کنترل قیمت‌ها در بازار جهانی در شرایط افت شدید قیمت نفت در جهان مطرح شد. در نتیجه با اعلام آمادگی ایران، روسیه و قطر به عنوان تروئیکای گازی جهان نشست سه جانبه‌ای در مهر ماه سال ۱۳۸۷ به منظور تسریع در ایجاد یک مجمع جهانی به میزبانی تهران برگزار شد.

پس از توافق وزیران نفت و انرژی تروئیکای گازی درباره چارچوب ایجاد یک مجمع مستقل بین‌المللی گاز، با تصویب اساسنامه روسی این مجموعه در نشست مسکو، به طور رسمی فعالیت‌های این مجمع بین‌المللی با حضور ۱۱ کشور دارنده ذخایر گاز طبیعی جهان آغاز شد. در نهایت با تأسیس این مجمع جهانی گاز، ابتدا مقر دائمی دبیرخانه مجمع کشورهای صادرکننده گاز به قطر و سپس «لئونید بوخانوفسکی» نامزد روسیه هم به مدت دو سال به عنوان دبیرکل مجمع کشورهای صادرکننده گاز انتخاب شد.

اعضای مجمع صادرکنندگان گاز، ٤٢ درصد از تولید گاز جهان، ٧٠ درصد از ذخایر گازی جهان، ٣٨ درصد از انتقال گاز با خط لوله و ٨٥ درصد از تجارت گاز طبیعی مایع شده (ال ان جی) را در اختیار دارند. هم اینک کشورهای الجزایر، بولیوی، مصر، گینه استوایی، ایران، لیبی، نیجریه، قطر، روسیه، ترینیداد و توباگو، ونزوئلا و امارات متحده عربی، ١٢ عضو اصلی این مجمع جهانی به شمار می روند و هلند، نروژ، عراق، عمان، پرو و جمهوری آذربایجان به عنوان اعضای ناظر در مجمع کشورهای صادرکننده گاز هستند.

نخستین اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز ۲۴ آبان ۱۳۹۰ با حضور دوازده کشور به عنوان عضو دائم و ۳ کشور قزاقستان، هلند و نروژ به عنوان اعضای ناظر در دوحه برگزار شد. دومین اجلاس سران اوپک گازی نیز در دو سطح وزرا و رؤسای جمهور در تیر 1392 در مسکو پایتخت روسیه برگزار گردید.

تهران، میزبان سومین اجلاس سران اوپک گازی

تهران از 29 آبان تا 2 آذر 1394 میزبان سومین اجلاس سران، هفدهمین نشست عادی وزارتی، نشست فوق العاده وزارتی و چهارمین نشست گروه عالی‌رتبه و بیست و چهارمین نشست کمیته اجرایی مجمع کشورهای صادرکننده گاز بود.

جمهوری اسلامی ایران به دلیل دارا بودن بزرگترین ذخایرگازی جهان به عنوان یکی از مهمترین بازیگران این بازار در آینده شناخته می شود؛ کشوری که تنها دارنده مازاد گاز برای صادرات است. بر همین اساس جمهوری اسلامی برنامه ریزی گسترده‌ای در این زمینه انجام داده‌ و برگزاری سومین اجلاس مجمع کشورهای صادرکننده گاز که در هفته گذشته در تهران تشکیل شد نخستین گام برای دستیابی به این هدف محسوب می‌شود.

نتایج و دستور کارهای اجلاس تهران

امضای سند اجلاس بعدی که شامل دستور کار است یکی از نتایج و دستور کارهای نشست تهران بود. بر اساس این سند مقرر شد 27 آبان 1395 اجلاس بعدی در قطر برگزار شود، همچنین بودجه سال آینده این مجمع نیز 8 میلیون و 900 هزار یورو به تصویب رسید و از طرفی مقرر شد حسین کاظم‌پور اردبیلی به عنوان نماینده ایران در این اجلاس حضور پیدا کند. دوره جدید مجمع کشورهای صادر کننده گاز از 11 دی 1394 شروع و در تاریخ 10 دی 1396 با انتخاب دبیرکل جدید به اتمام می‌رسد. براساس مصوبه این اجلاس قطر رئیس اجلاس بعدی و وزیر نفت ایران به‌عنوان نایب رئیس انتخاب شدند.

در جلسه عادی وزرای عضو مجمع کشورهای صادر کننده که برگزار گردید، کشور جمهوری آذربایجان به عنوان عضو ناظر این مجمع پذیرفته شد که اعضای مجمع کشورهای صادرکننده گاز GECF را به 12 عضو اصلی و 6 عضو ناظر افزایش داد. همچنین شامگاه شنبه 30 آبان نیز با تصمیم اعضای مجمع کشورهای صادرکننده گاز «محمد بن صالح الساده» وزیر انرژی و صنعت قطر، به عنوان رئیس مجمع کشورهای صادرکننده گاز و «بیژن زنگنه» وزیر نفت ایران به عنوان نائب رئیس این مجمع انتخاب شدند تا از دی ماه سال جاری در این مجمع عهده دار مسئولیت می شوند.گفتنی است، حسین کاظم پور اردبیلی نیز به عنوان رئیس هیئت اجرایی مجمع صادرکنندگان گاز برگزیده شد.

ویژگی ها و اهمیت اجلاس تهران

برگزاری سومین اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) در تهران دارای ویژگی هایی بود که آن را از اجلاس های پیشین متمایز می کند. استقبال بی سابقه سران کشورهای عضو (حضور مقامات ارشد بیش از 10 کشور) و شماری از رؤسای نهادهای مهم بین المللی، شرایط ویژه بازار گاز و وقوع تحولات بزرگ در این بازار و نزدیک شدن به موعد لغو تحریم های ایران از ویژگی های این اجلاس است. همچنین یکی دیگر از ویژگی‌های اصلی سومین نشست گازی سران را می‌توان تعداد وزیران و مقام‌های دولتی دانست که در آن شرکت کردند و این موضوع نشانگر اهمیتی است که دولت‌ها برای موضوع افزایش استفاده از گاز و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای قائل هستند. افزون بر اینها، برگزاري اجلاس گازی سران در تهران نشان داد كه جمهوری اسلامی ايران با وجود تحريم‌هاي جهاني طی سال های گذشته، قادر بوده با در پيش گرفتن ديپلماسي انرژي فعال، نقش مؤثري در سازمان‌هاي جهاني اقتصادي ايفا كرده و در شكل‌گيري راهبردهاي كشورهاي صادركننده گاز تأثيرگذار باشد.

در مورد اهمیت نشست سران اوپک گازی در تهران نیز باید یادآور شد، اکنون کشورهای جهان به این باور رسیده‌اند که بدون سوخت گاز طبیعی به عنوان سوخت مطلوب نمی‌توان مسیر توسعه پایدار را پیمود. لذا کشورهای تولیدکننده گاز به عنوان بازیگران بازار جهانی گاز در ایجاد این شرایط مطلوب توسعه نقش مهمی را به عهده دارند. در این میان ایران به عنوان بزرگترین دارنده ذخایر گاز طبیعی جهان یکی از تولیدکنندگان و ارکان اصلی بازارهای آتی گاز طبیعی به شمار می‌رود. ضمن اینکه کارشناسان آینده، بازار انرژی جهان را از آن گاز می‌دانند. از این رو گاز طبیعی با دارا بودن ذخایر عظیم و همچنین مزیت هایی مانند پاک و ارزان بودن برنامه ریزی بسیاری از کشورهای مصرف کننده را به سوی خود جلب کرده است.

در حال حاضر اعضاي كشورهاي صادركننده گاز با حدود ٤٥ درصد از توليد جهاني گاز سهم نسبي تجارت LNGو٨٠ درصد تجارت گاز با خطوط لوله را در اختيارخود دارند كه از حيث معاملات انرژي در جهان، نقشي به اهميت نقش اوپك را در بازار نفت به ذهن تداعي مي‌كند، هرچند برخي تلاش دارند اين نهاد بين‌المللي را سياسي جلوه دهند و اهميت و كاركرد آن را زير سؤال برند. به طور مثال يكي از شايبه‌هايي كه مطرح مي‌شود، اطلاق عنوان كارتل به مجمع كشورهاي صادركننده گاز است؛ عنواني كه قبلاً هم براي اوپك استفاده شده بود. از ديدگاه فني و اقتصادي، عنوان «كارتل» براي شركت‌هايي استفاده مي‌شود كه در يك رشته خاص فعاليت كرده و با هدف حفظ استقلال مالي و حقوقي خود با يكديگر متحد شده و در مورد تقسيم بازار ميان خود و حجم توليد و قيمت كالا با يكديگر به توافق مي‌رسند. هدف غايي كارتل‌ها تسلط بر بازار يك كالاي خاص از طريق تضعيف يا از بين بردن رقابت در بازار آن كالا از طريق ايجاد انحصار است.

در مورد اوپك، چنين تعريفي نمي‌تواند مصداق كارتل باشد چرا كه تمام بازار نفت در اختيار اوپك نيست. توليد كنوني سوخت مايع دنيا حدود ٩٣ ميليون بشكه است كه فقط سهم اوپك حدود ٣١ ميليون بشكه نفت‌خام و شش ميليون ميعانات گازي است. (يعني چيزي حدود ٤٠ درصد)

از سوي ديگر، در ساختار اوپك مجموعه دولت‌هايي حضور دارند كه سياست‌هاي نفتي خود را براي ثبات بازارها با هم هماهنگ مي‌كنند، در حالي كه كارتل متشكل از شركت‌هايي است كه معمولاً به طور مخفيانه با‌هم براي كنترل قيمت بازار تباني مي‌كنند. بنابراين اوپك يك كارتل نيست زيرا دولت‌ها در آن نقش دارند، دولت‌هايي كه داراي سياست انرژي هستند و در عين انجام هماهنگي، اقدام به سياستگذاري انرژي هم مي‌كنند. در حالي كه GECF حتي يك «سازمان» هم نيست بلكه يك «مجمع» براي تبادل نظر و هماهنگي سياستگذاري است كه تصميماتش هم الزام‌آور نيست. البته همكاري كشورها در زمينه تبادل انرژي مي‌تواند منجر به ثبات و بهبود وضعيت بازارهاي گاز براي مصرف‌كنندگان شود. موارد مذکور نكاتي است كه جنبه‌هاي اهميت برگزاري سومين اجلاس سران مجمع كشورهاي صادركننده گاز در تهران را بیش از پیش نمایان می سازد.

نقش اجلاس تهران در غلبه بر دو چالش «امنیت انرژی» و «محیط زیست»

امنیت انرژی و محیط زیست دو چالش مهم جهان در حال حاضر می باشد. گاز به دلیل ویژگی خاص و پاک و قابل دسترس بودن می تواند به هر دو چالش جواب دهد. نگاه به ترکیب انرژی جهان نشان می دهد که حدود ٨٠ درصد انرژی مورد نیاز جهان از طریق سوخت های فسیلی تأمین می شود که بین نفت، گاز و زغال سنگ تقسیم شده است و در این ترکیب سهم انرژی گاز در حال افزایش است. نکته آن است که دو چالش امنیت انرژی و تغییر اقلیم موضوعاتی جهانی است و پاسخ به این چالش ها باید جهانی باشد. به عبارت دیگر در مقابله با این چالش ها کشورها نمی توانند به تنهایی و بصورت مستقل عمل کنند، در نتیجه نیاز به اجماع و همکاری جهانی دارند. کشورهای عضو مجمع کشورهای صادرکننده گاز با توجه به این که ٦٧ درصد ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارند می توانند هم از جهت محیط زیست و هم از منظر امنیت انرژی به جهان کمک کنند و این موضوع اهمیت برگزاری سومین اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز در تهران را نشان می دهد.

نکته دیگر این که بر اساس پیش بینی منابع معتبر انرژی، تا ٥٠ سال آینده سوخت های فسیلی همچنان بیش از ٧٠ درصد ترکیب سبد انرژی جهان را در اختیار خواهند داشت که قاعدتاً کفه ترازو طی این سال ها به سمت گاز سنگینی خواهد کرد. از این رو می توان به جرأت گفت در میان سه حامل انرژی فسیلی، جهت‌گیری آینده به سمت گاز خواهد بود چون اگر قرار باشد به هر دو چالش محیط زیست و امنیت انرژی در جهان پرداخته شود ناگزیر باید استفاده از گاز در اولویت قرار گیرد و تلاش شود به سمت استفاده از انرژی گاز حرکت کرد. هم اکنون یک میلیارد نفر در دنیا به انرژی مدرن دسترسی ندارند و این افراد در برخی نقاط دور افتاده جهان برای تأمین نیازهای سوختی خود اقدام به قطع کردن درختان جنگل و در نتیجه آسیب رساندن به محیط زیست می کنند که باید تلاش شود نیازهای انرژی (گرمایشی، تولید برق و روشنایی) این خانوارها و جوامع با گاز طبیعی تأمین شود. چون با توجه به ویژگی زغال سنگ تجارت آن بسیار مشکل است و از سوی دیگر فرآورده های نفتی هم گرانتر و هم از لحاظ محیط زیست نسبت به گاز آلوده کنندگی بیشتری دارند، بنابراین اجلاس تهران می تواند مقدمه ای برای غلبه بر دو چالش مذکور در سطح جهانی باشد.

مجمع کشورهای صادرکننده گاز هم اکنون با 12 عضو اصلی و 6 عضو ناظر، 67 درصد ذخایر گازی جهان را در اختیار دارد و با درخواست های مکرر کشورهای دارای ذخایر و صادرکننده گاز برای عضویت در این مجمع، بر همگان آشکار است که در آینده ای نه چندان دور برنامه ریزی و تصمیمات راهبردی در خصوص اقتصاد انرژی در این مجمع اتخاذ خواهد شد. اشتراک و نقش پررنگ و تأثیرگذار ایران هم در «اوپک» و هم در «جی یی سی اف» جمهوری اسلامی را به عنوان مرکز تلاقی و ثقل هر دو مجمع مطرح کرده است و آنچه در نشست اخیر تهران کاملاً مشهود بود، مقبولیت بالای ایران نزد کشورهای عضو و اعتماد آنان به پیشنهادهای کارشناسی و فنی این کشور بود.

نهایتاً اینکه برگزاری این اجلاس به جهانیان نشان داد که جمهوری اسلامی ایران با وجود تحریم های جهانی قادر بوده است نقش فعالی در سازمان های جهانی اقتصادی ایفا کرده و در شکل گیری راهبردهای کشورهای صادرکننده گاز مؤثر باشد. همچنین تهران یکی از اهداف خود از برگزاری این اجلاس را رایزنی برای کمک به مواجه جهانی با امنیت انرژی و هماهنگی سیاست های دیگر کشورهای عضو مجمع کشورهای صادرکننده گاز با چالش بزرگی به نام انرژی پاک اعلام کرده است، ضمن این که این اجلاس فرصتی خواهد بود که سرمایه گذاران برای توسعه و سرمایه گذاری در ایران به عنوان بزرگترین کشور دارنده ذخایر گازی جهان بر استفاده از سوخت پاک اقدام کنند.