حجم مبادلات ایران و ترکیه از 14 به کمتر از 10 میلیارد دلار رسیده است. نخست‌وزیر ترکیه در شرایطی با هیئتی که وزن اقتصادی آن غلبه داشت به ایران سفر کرد که انتظار می‌رود آنکارا پیش از تلاش برای گشایش در روابط تجاریِ رو به کاهشِ دو کشور، در سیاست‌های منطقه‌ای خود بازنگری اساسی کند.
احمد داوداوغلو نخست وزیر ترکیه، به همراه هیئتی تجاری-سیاسی بامداد شنبه وارد تهران شد و مورد استقبال وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار گرفت. روابط ایران و ترکیه چند سالی است که تحت‌الشعاع اقدامات و سیاست‌های آنکارا در منطقه بویژه در قبال بحران سوریه قرار گرفته است؛ اردوغان از یک طرف سیاست تثبیت و گسترش اختیارات اجرایی را در داخل کشور دنبال می‌کند و از سوی دیگر به دنبال ایفای نقش یک قدرت منطقه‌ای در بحران‌های غرب آسیاست. این جهت‌گیری کلی سیاست‌های ترکیه، بالتبع موجب تضاد منافع و چالش‌هایی با جمهوری اسلامی شده است که همین موضوع، اهمیت سفر نخست وزیر ترکیه و مغز متفکر رجب طیب اردوغان در معماری ترکیه نوین و حرکت‌های نوعثمانی‌گرایی آنکارا را برجسته می‌سازد.
براساس اطلاعیه‌ای که پیش از سفر نخست‌وزیر ترکیه به ایران منتشر شده بود، داوداوغلو با هدف توسعه همکاری‌های دو جانبه و تحکیم مناسبات به همراه هیأتی سیاسی-اقتصادی به ایران سفر کرد و با توجه به ترکیب همراهان او، بیشتر اهداف اقتصادی از این سفر متصور است. اما هدف اصلی سفر هرچه باشد، سوریه و منطقه موضوع اصلی هرگونه دیدار مقامات دو کشور در هرجا و به هر بهانه‌ای بوده است.
در این سفر وزرای اقتصاد، گمرک و تجارت، انرژی، حمل و نقل و ارتباطات و توسعه از کابینه ، به همراه کار‌شناسان اقتصادی و دیگر مسئولان دولتی، داوداوغلو را همراهی کردند. ترکیب این هیات همراه نخست وزیر نشان ترکیه به دنبال گسترش روابط اقتصادی خود و داشتن سهمی در ایران پسابرجام است تا اقتصاد آسیب‌دیده‌اش را ترمیم کند.
ترمیم زخم‌های اقتصادی ترکیه
اقتصاد متکی به توریسم ترکیه، در سال‌های اخیر عمیق‌ترین زخم‌ها را برداشته است. مهمترین فاکتور رونق صنعت گردشگری در هر کشور توریستی، «امنیت» است. حالا ترکیه به یکی از مقاصد ناامن برای توریست‌های جهان تبدیل شده است. انفجارها و تیراندازی‌های گاه و بی‌گاه دو شهر اصلی این کشور، درگیری نیروهای دولتی با مخالفان و جنگ داخلی با کردهای ترکیه و همچنین درگیری این کشور در بحران سوریه و سرازیر شدن مهاجران سوری به ترکیه، از جمله عوامل کاهش درآمدهای حاصل از گردشگری در سال 2015 شده است. از سوی دیگر، روسیه به طور کامل سفرهای تفریحی شهروندان خود به ترکیه را لغو کرده است و از طرف ایران نیز بدلیل همین ناامنی‌ها، اشتیاق سفر به آنجا به شدت کاهش یافته است. علاوه بر این، ترکیه تأمین‌کننده اصلی محصولات کشاورزی برای بازار بزرگ روسیه بود که توقف صادرات این محصولات نیز خسارت بزرگی برای اقتصاد ترکیه بوده است.
ترکیه سال 2014 میزبان بیش از 41 میلیون گردشگر بوده است که نزدیک به 7 میلیون آن از کشورهای ایران و روسیه به این کشور سفر کرده‌اند. درآمد ترکیه از توریسم در این سال به بیش از 34 میلیارد دلار رسید.
دو طرف جز توریسم، از شرکای اقتصادی یکدیگر در سال‌های گذشته بودند که این تجارت هم تحت‌الشعاع مسائل منطقه‌ای قرار گرفت. دو کشور سال گذشته توافقنامه گمرکی ترجیحی را پس از یک دهه مذاکره به امضا رساندند که انتظار می‌رفت حجم مبادلات همانطور که وزیر اقتصاد سابق ترکیه از آن به عنوان «آغازی مهم برای تجارت و دوستی و همکاری سیاسی» یاد کرده بود، افزایش پیدا کند، اما همه چیز به گونه‌ای دیگر رقم خورد و آن توافق نه دستاورد تجاری برای طرفین داشت و نه سرآغازی برای تعمیق دوستی‌ها و روابط سیاسی شد.
حجم مبادلات ایران و ترکیه از رقم نزدیک به 14 میلیارد دلاری در سال 2014 به کمتر از 10 میلیارد دلار در سال 2015 رسید و صادرات دو کشور به یکدیگر نیز با کاهش روبرو شد. البته این کاهش در بخش غیرگازی بوده است. ترکیه یکی از مشتریان گاز ایران نیز هست که بخش بزرگی از مبادلات تجاری دوطرف نیز همین حوزه انرژی است. روابط ایران و ترکیه به حدی رسید که دو کشور تنها روابط تجاری در سطح کالاهای حیاتی و استراتژیک را ادامه دادند. 90 درصد صادرات ایران به ترکیه نیز در حوزه نفت و گاز است.
همکاری گازی دو طرف نیز اخیرا با انتشار خبر شکایت ترکیه از ایران بابت بهای گاز صادراتی به این کشور و صدور حکم دیوان بین‌المللی داوری به ضرر ایران و الزام به پرداخت جریمه (که رقم آن محرمانه اعلام شده است اما تا دو میلیارد دلار تخمین زده می‌شود) بار دیگر از روابط نه چندان مساعد تجاری دو طرف حکایت داشت؛ روابطی که آنکارا چشم‌اندازی 30 میلیارد دلاری را برای 2023 ترسیم کرده است.
یکی از برنامه‌های سفر داوداوغلو نیز نحوه پرداخت این غرامت بود که داوداوغلو در تهران مذاکراتی هم در این رابطه داشت تا هرچه سریعتر مابه‌تفاوت 10 الی 15 درصدی قیمت گاز صادرشده به ترکیه مابین سال‌های 2011 تا 2015 را نقد کند! البته اگر این بار هم دو طرف درباره نحوه پرداخت ظرف سه ماه به نتیجه نرسند، دیوان داوری میزان دقیق کاهش را تعیین خواهد کرد.
خبرگزاری رویترز نیز در همین رابطه، وزن دستورکار سفر نخست‌وزیر ترکیه به ایران را به مسائل اقتصادی و حوزه انرژی می‌دهد. در عین حال داوداوغلو در دیدارش از ایران تلاش می‌کند تا محورهای مشترک سیاست خارجی دو کشور در منطقه را برجسته کند، آنجا که در دیدار با رئیس جمهوری ایران دکتر روحانی اظهار می‌دارد: «ممکن است در برخی موارد دیدگاه‌های متفاوتی داشته باشیم، ولی تاریخ و جغرافیای دو کشور هرگز تغییر نخواهد کرد. این تاریخ، تاریخی است که از همسایگی کهن و دیرینه برخوردار است و جغرافیای دو کشور مکمل یکدیگرند.»
به گزارش رویترز، ترکیه پس از کاهش تحریم‌های ایران در ماه ژانویه، بدنبال بهره‌برداری از فرصت بدست آمده است. به گفته نخست وزیر ترکیه، رفع تحریم‌های ایران به این معناست که دو طرف می‌توانند به راحتی از چشم‌انداز تجاری 30 میلیارد دلاری پیشین نیز عبور کنند. به گفته وزیر خارجه ترکیه، ایران بازار خوبی برای ماشین‌آلات، خودرو، آهن و فولاد است.
ترکیه در دوران تحریم یکی از شرکای تجاری ایران بوده است و این مسأله می‌تواند برای همکاری‌های آتی اقتصادی در نظر گرفته شود؛ گرچه آن دوره نیز ترک‌ها سود خوبی از این دور زدن تحریم‌های ایران کسب می‌کردند.
داوداوغلو هم ترکیه را مسیری کلیدی برای انتقال انرژی ایران به اروپا خوانده و از برنامه این کشور برای ایجاد خط آهن سریع السیر برای اتصال بنادر مدیترانه و دریای سیاه به ایران خبر داده است. برنامه‌ای که امتداد جاده ابریشم به اروپا و همچنین از ترکیه بواسطه ایران به آسیاست.
نخست‌وزیر ترکیه گفته است در سفر به تهران در زمینه‌های انرژی، نفت، حمل و نقل و توریسم مذاکراتی داشته‌اند تا چگونگی پیوند اقتصاد دو کشور را به یکدیگر را بررسی کنند.
گشایش اقتصادی بدون تجدیدنظر سیاسی؟
اما در هر دو طرف، بخش عمده مبادلات اقتصادی در مدیریت دولت‌هاست. بنابراین نمی‌توان مبادلات اقتصادی را بطور کلی منفک از روابط سیاسی دوجانبه لحاظ کرد؛ نکته‌ای که نخست‌وزیر ترکیه نیز در دیدار آقای روحانی برای تأکید بر اشتراکات دو طرف اشاره کرد، ناظر به تأثیر سیاست‌های منطقه‌ای بر سیاست‌های اقتصادیست. ترکیه در پنج سال گذشته تمام تلاشش را برای سرنگونی دولت قانونی بشار اسد به کار گرفته است؛ از کمک مالی و لجستیک به تروریست‌ها تا اعزام نیروهای شبه‌نظامی و دخالت‌های مستقیم نظامی. اردوغان تمام تخم‌مرغ‌های سیاست خارجی‌اش را در سبد تحولات سوریه و با هدف فتح و تجزیه این کشور با رویای بازگشت به امپراتوری چیده است! همزمان در دو جبهه دیگر، حزب عدالت و توسعه کردهای این کشور و مخالفان سیاسی و منتقدان را هدف قرار داده است.
مراد یتکین، از تحلیل‌گران سیاسی و روزنامه‌نگاران مطرح ترکیه در گزارشی به تحلیل سفر احمد داوداوغلو به ایران پرداخته و عنوان کرده است: این سفر اولین تماسی است که در سطح مقامات بالای دو کشور بعد از توافق هسته‌ای و انتخابات مجلس ایران که تا حدودی به نفع اصلاح‌طلبان به پایان رسید؛ صورت می‌گیرد. این سفر علاوه بر ایجاد فرصت عادی‌سازی روابط سیاسی از لحاظ افزایش روابط اقتصادی و عادی‌سازی در روابط تجاری دو کشور نیز حائز اهمیت است. سفر داوداوغلو به ایران این امکان را به سیاست خارجی ترکیه خواهد داد که دست به یک تعمیرات و تغییرات عمیق در سیاست خارجی خود بزند.
بنابراین سه اولویت سیاست خارجی ترکیه یعنی مبارزه با کردها، سرنگونی بشار اسد و اخیرا مبارزه با داعش (که در عمل تنها بمباران مواضع کردهاست) که با راهبرد ایران برای تعیین سرنوشت مردم سوریه توسط خودشان و از طریق انتخابات همراه با حفظ تمامیت ارضی این کشور است، در تضاد کامل قرار دارد. این تضاد و جنگ‌های لفظی به حدی رسید که اردوغان در چند نوبت به طور مستقیم ایران، مقامات کشور و رسانه‌های ایران را خطاب حملات لفظی خود قرار داد.
برقراری آتش‌بس در سوریه با تمام کم و کاستی‌ها فرصتی را فراهم کرده است تا ترکیه پیش از مذاکرات صلح که تا هفته آینده به تعویق افتاده است، مواضع خود را در مقابل ایران محک بزند؛ گرچه موضع ایران در پنج سال گذشته همواره ثابت بوده است. ازین رو، تلاش برای ترمیم روابط ترکیه با ایران از طریق نزدیکی مواضع، حتی در حاشیه سفرهای اقتصادی، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چه اینکه آنکارا علاقه ندارد از موقعیت یک کشور دوست و همسایه، مانند مسیری که آل‌سعود در آن می‌تازد، به یک کشور غیردوست و نابرادر تغییر وضعیت دهد.
مسأله دیگر، روابط ترکیه و روسیه است. ایران می‌تواند میانجی خوبی برای دو طرف باشد؛ اگر آنکارا اراده‌ای بر تغییر وضعیت سیاسی خود داشته باشد. از سوی دیگر، ترکیه هم برای حل اختلافات میان ایران و عربستان اعلام آمادگی کرده است.
این گمان با ورود میخاییل بوگدانف معاون وزیر خارجه روسیه به ایران، ساعاتی پس از خروج داوداوغلو از کشور، اندکی تقویت می‌شود. ایران می‌تواند دست‌کم در موضوع سوریه و مذاکرات آتی، مواضع دو طرف را تنظیم نماید. حالا ترکیه با استقرار آتش‌بس مورد توافق آمریکا و روسیه در سوریه به این درک رسیده است که چندان جایگاه تعیین‌کننده‌ای در آینده سیاسی نخواهد داشت و حتی ایالات متحده نیز حامی نقش تخریبی آنکارا در سوریه نخواهد بود. پذیرش این موضوع - هرچند سخت- اما اعتراف به شکست تلاش‌ها برای سقوط بشار اسد و پذیرش حضور وی در قدرت است؛ نقطه‌ای که ترکیه را در مقابل کشورهای جبهه ارتجاع عرب به رهبری سعودی قرار می‌دهد و نیاز آنکارا به ورود به بازی بازیگران قدرتمند صحنه را بیش از گذشته نمایان می‌کند.
منابع:
http://data.worldbank.org/indicator/ST.INT.RCPT.CD
http://www.dw.com/fa-ir/%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D8%A7%D8%B3-%D9%87%DB%8C%D8%A7%D8%AA%DB%8C-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86/a-19095577
http://www.bbc.com/persian/world/2016/03/160304_l93_turkey_iran
http://www.reuters.com/article/us-iran-turkey-visit-idUSKCN0W70DB
http://www.reuters.com/article/us-turkey-iran-idUSKCN0W424P
http://www.kurdpress.com/Fa/NSite/FullStory/News/?Id=102315
منبع: مشرق
