همگرایی «آنکارا-ریاض»؛ چرایی و چشم‌انداز

(روزنامه جمهوري اسلامي ـ 1394/10/14 ـ شماره 10494 ـ صفحه 10)

عربستان و ترکیه از ایجاد شورای عالی همکاری میان دو کشور برای افزایش هماهنگی‌های منطقه‌ای خبر دادند. تشکیل چنین شورایی نشان دهنده شکست سیاست‌های منطقه‌ای عربستان و ترکیه و تلاش آن‌ها برای جبران این شکست‌ها از راه ماجراجویی بیشتر است؛ امری که به تشدید بیش از پیش تنش‌ها در خاورمیانه می‌انجامد.

آشوب محیطی در خاورمیانه همچنان دامنگیر سیاست مداران کشورهای این منطقه است و به نداشتن درک عمیق راهبردی آن‌ها از تحولات سیاسی-نظامی خاورمیانه و مبهم ماندن آینده ثبات در این منطقه منجر شده است. این امر به ویژه در تغییرات سریع در ائتلاف‌ها و بلوک بندی‌های سیاسی و نظامی درون منطقه‌ای نمایان است.

هنوز مدت زیادی از اعلام خبر تشکیل ائتلاف مبارزه با تروریسم از سوی رژیم سعودی (ائتلافی که بیشتر تحلیل گران آن را تولد نوزادی مرده می‌دانند) نگذشته بود که هفته گذشته پس از دیدار «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری ترکیه با «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان سعودی، رسانه‌های سعودی از ایجاد شورای عالی همکاری عربستان و ترکیه خبردادند.

به گزارش ایرنا، در این راستا، «عادل جبیر» وزیر امور خارجه سعودی اعلام کرد، این شورا درباره موارد زیادی از جمله مسایل امنیتی٬ نظامی٬ سیاسی٬ اقتصادی و تجاری و سرمایه‌گذاری و انرژی٬ آموزش٬ پزشکی و امور فرهنگی فعالیت خواهد کرد. شورای همکاری راهبردی عربستان و ترکیه به صورت مشترک از سوی وزیران امور خارجه دو کشور اداره خواهد شد و دیگر وزیران٬ موسسات و بخش‌های کشور نیز با آن همکاری خواهند کرد.

به گفته وزیر امور خارجه عربستان، این شورا قرار است جهش کیفی در روابط ترکیه و عربستان ایجاد کند تا در جهت تامین منافع دو کشور خدمت کند و به تامین امنیت٬ ثبات و رفاه در منطقه یاری رساند.

تشکیل شورای راهبردی عربستان و ترکیه در سفر دو روزه رئیس جمهوری ترکیه به عربستان مطرح شد.

همانگونه که مسئولان سیاسی عربستان و ترکیه اعلام کرده اند، هدف از تشکیل شورای راهبردی، ایجاد هماهنگی‌های بیشتر دو کشور در امور منطقه‌ای است. در این زمینه باید گفت، هرچند مسایل اقتصادی و سرمایه‌گذاری تجاری نیز از اهداف این شورا اعلام شده است، اما تحولات منطقه و نگاه عربستان و ترکیه نسبت به این تحولات نشان می‌دهد که هدف اصلی از تشکیل این شورا، افزایش هماهنگی‌ها میان دو کشور در تحولات سیاسی-نظامی خاورمیانه است.

در تحلیل دلایل نزدیکی بیش از پیش عربستان و ترکیه و شکل گیری شورای راهبردی میان دو کشور و همچنین آینده چنین همکاری‌های راهبردی، باید پیش از هر چیز نگاهی به ساختار کلان قدرت در خاورمیانه و تحولات آن به ویژه در سال‌های پس از خیزش‌های عربی داشت.

در این راستا، اگر بخواهیم نگاهی کلی به ریشه‌های تحولات اخیر در خاورمیانه و ساختار قدرت در منطقه داشته باشیم خواهیم دید که در شرایط کنونی و علاوه بر مساله فلسطین، سه کانون اصلی تنش در منطقه وجود دارد که شامل سوریه، عراق و یمن می‌شود. عامل اصلی شکل گیری این کانون‌های بحران، رقابت‌های منطقه‌ای عربستان و ترکیه با نفوذ منطقه‌ای ایران در این سه حوزه است.

این سه کشور که در یک نگاه راهبردمحور به عنوان رقبای راهبردی یکدیگر در خاورمیانه به شمار می‌آیند، هر یک به فراخور توان خود در صدد تاثیرگذاری بر تحولات منطقه هستند. در این میان، ترکیه و عربستان پس از خیزش‌های عربی با تکیه بر راهبرد «ایجاد تنش» و گسترش بی‌ثباتی، به دلیل ناکامی سیاست هایشان و افزایش نفوذ منطقه‌ای ایران، در صدد محدود کردن ایران در حوزه‌های نفوذش هستند. اوج این اقدامات را می‌توان در سیاست‌های ترکیه و عربستان در بی‌ثبات کردن سوریه و عراق و حمله عربستان به یمن مشاهده کرد.

با توجه به ساخت منطقه‌ای خاورمیانه، عربستان و ترکیه در بهترین حالت به عنوان رقیبان راهبردی یکدیگر در منطقه خاورمیانه به شمار می‌روند که هر یک در صدد محدودسازی دیگری و افزایش سهم خود از قدرت منطقه‌ای است. اگر نگاهی به روابط دو کشور در سال‌ها اخیر داشته باشیم باید گفت، اوج این رقابت‌ها و اختلاف‌ها را در تلاش‌های ترکیه و عربستان برای تاثیرگذاری بر تحولات جهان عرب و به ویژه بر تحولات مصر پس از خیزش‌های عربی شاهد بودیم.

در زمینه چنین رقابتی، با شروع خیزش‌های عربی هر یک از این دو کشور درصدد بر آمدند الگوی مطلوب خود را برای آینده سیاسی کشورهای درگیر بحران تجویز کنند. در این میان، ترکیه در صدد بود با به روی کار آوردن نیروهای وابسته به «اخوان المسلمین» در کشورهای مصر، تونس، لیبی و سوریه، محوری اخوانی در جهان عرب ایجاد کند که مرکز آن در ترکیه باشد و از این راه سیر تحولات جهان عرب را مدیریت کند. در این راستا بود که پس از خیزش‌های عربی، رئیس جمهوری ترکیه سفری به مصر و تونس داشت و اعلام کرد ترکیه حاضر به کمک به این کشورها برای ایجاد ساختار سیاسی آینده خود است.

در جبهه مقابل، سیاست نخستین عربستان در برخورد با خیزش‌های عربی، مقابله با این خیزش‌ها از راه تلاش در جهت حفظ ساختارهای سلطنتی در جهان عرب و جلوگیری از سرنگونی دیکتاتورهای عرب در تونس، مصر، بحرین و یمن بود. ناکامی عربستان در جلوگیری از سرنگونی رهبران تونس، مصر و یمن به تغییر سیاست عربستان در این کشورها از راه پشتیبانی از نیروهای سلفی و مقابله با نیروهای وابسته به اخوان المسلمین منجر شد.

در این برهه، اختلاف‌های منطقه‌ای ترکیه و عربستان به اوج خود رسید. رژیم سعودی از یک سو از نظر راهبردی و ژئوپلتیکی ترکیه را رقیب منطقه‌ای خود می‌دید که هرگونه نفوذ آن در کشورهای عربی زنگ خطری برای عربستان –که خود را رهبر جهان عرب می‌داند- به شمار می‌آمد و از سوی دیگر، از نظر سیاسی و ایدئولوژیک نیز ایدئولوژی اخوان المسلمین را رقیب ایدئولوژی مذهبی خود که متکی بر سلفی گری وهابیسم است، می‌داند.

به همین دلیل، رقابتی جدی میان عربستان و ترکیه و هم پیمانان منطقه‌ای آن‌ها (قطر در هم پیمانی با ترکیه و امارات عربی متحده در هم پیمانی با عربستان) برای نفوذ بر کشورهای عربی درگیر بحران و به ویژه مصر شکل گرفت. تحولات منطقه اما شکل رقابت‌ها را تغییر داد و به شکل گیری طیفی از ائتلاف‌های سیاسی-نظامی در منطقه منجر شد.

ناتوانی عربستان و ترکیه در براندازی نظام سیاسی سوریه و مقابله با نفوذ منطقه‌ای ایران به نزدیکی دو کشور به یکدیگر انجامید. از این تاریخ، شاهد تلاش‌های عربستان و ترکیه برای نزدیک کردن دیدگاه هایشان به ویژه در مورد سوریه هستیم. این امر به ویژه پس از حمله عربستان به یمن و ناکامی این کشور در پیشبرد اهدافش در جنگ یمن شدت گرفت.

تداوم بحران سوریه و احساس خطر جهانی از ناحیه تروریسم داعش نیز به توجه بیشتر جامعه جهانی به حل سیاسی بحران سوریه منجر شد؛ به ویژه که حوادث پاریس نشان داد تهدید تروریسم تا چه اندازه می‌توان شکل واقعیت به خود بگیرد. از سوی دیگر، پس از آغاز حملات روسیه به مواضع تروریست‌ها در سوریه، غرب احساس کرد بیش از هر زمانی از تحولات خاورمیانه عقب افتاده است.

به همین دلیل، تلاش‌های سیاسی برای حل بحران سوریه در سطح جهانی آغاز شد و فشارها بر ترکیه و عربستان برای تعدیل سیاست هایشان در سوریه افزایش یافت. شکست سیاست‌های براندازانه ترکیه و عربستان در سوریه و توافق جامعه جهانی برای حل سیاسی بحران سوریه به معنای موفقیت سیاست‌های منطقه‌ای ایران است؛ امری که به هیچ وجه مطلوب ترکیه و عربستان نخواهد بود.

اشتباه راهبردی ترکیه در سرنگونی جنگنده روسی در سوریه که پیامد آن تنش شدید میان ترکیه و روسیه بود نیز انزوای بیش از پیش ترکیه را در پی داشته است. ناکامی عربستان در یمن و سوریه و افزایش فشارهای پیدا و پنهان غرب بر این کشور برای دست کشیدن از پشتیبانی از تروریست‌های نیز انزوای عربستان را در پی داشته است. به همین دلیل، عربستان و ترکیه، برای خروج از انزوا و افزایش توان برای مقابله با نفوذ منطقه‌ای ایران، تلاش دارند با یکدیگر وارد ائتلافی راهبردی شوند. این امر را می‌توان در ادامه تلاش‌های عربستان برای ائتلاف سازی‌های منطقه‌ای برای پیشبرد اهدافش دید. تلاش عربستان و ترکیه برای ایجاد شورای عالی همکاری را باید در چنین زمینه‌ای دید.

اما در یک تحلیل کلی از آینده چنین ائتلاف‌هایی باید گفت، سیر حوادث گذشته در منطقه و دینامیک‌های قدرت در خاورمیانه نشان می‌دهد که چنین ائتلاف‌هایی چون با واقعیت‌های قدرت در خاورمیانه همخوانی ندارد و ساختار سیستم منطقه‌ای خاورمیانه را نادیده می‌گیرد، شانس اندکی برای موفقیت خواهند داشت و به بی‌ثباتی بیش از پیش خاورمیانه می‌انجامد.

http://jomhourieslami.net/?newsid=75834

ش.د9405090