درگذشت «کريم اف» و آينده سياسي ازبکستان (بخش دوم و پاياني)

تغييرات احتمالي در سياست خارجي ازبکستان از اين منظر حائز اهميت است که رويکرد سياست خارجي ازبکستان در دوره اسلام کريم اف، سينوسي ترين و متغيرترين وضعيت را در منطقه آسياي مرکزي تجربه کرد و همواره در ميان نزديکي و دوري به غرب و روسيه در نوسان بوده است . ولي کوزه گر کالجي در ايراس نوشت، به نظر مي رسد تعريف و اتخاذ يک رويکرد باثبات و روشن در عرصه سياست خارجي، از جمله چالش هاي جدي جانشين اسلام کريم اف خواهد بود و طرف هاي روسي، چيني و غربي با دقت و حساسيت اين موضوع را دنبال خواهند کرد که رويکرد سياست خارجي ازبکستان تا چه ميزان از روند سينوسي و متغير دوران کريم اف خارج خواهد شد.

سرانجام پس از گمانه زني هاي رسانه اي فراواني که درخصوص درگذشت يا بيماري اسلام کريم اف، رئيس جمهوري ازبکستان صورت گرفت، تلويزيون دولتي ازبکستان شامگاه جمعه 2 سپتامبر 2016 (12شهريور 1395) به نقل از بيانيه مشترک پارلمان و دولت اين کشور اعلام کرد اسلام کريم‌اف، رئيس‌جمهوري ازبکستان، در بيمارستاني در شهر تاشکند، پايتخت، درگذشته است.

بدين ترتيب، پس از صفر مرادنيازاف، رئيس جمهوري فقيد ترکمنستان، اسلام کريم اف، دومين رهبر از نسل رهبران دوران کمونيسم منطقه آسياي مرکزي است که با مرگ از قدرت سياسي وداع کرده است. اسلام کريم اف که در اواخر دوران اتحاد جماهير شوروي در سال 1989 ميلادي به سمت دبير اول حزب کمونيست در ازبکستان منصوب شده بود، پس از استقلال ازبکستان توانست در چهار دوره انتخابات رياست جمهوري سال‌هاي 1991، 2000، 2007 و 2015، حضور خود را در راس قدرت سياسي جمهوري ازبکستان تداوم بخشد.

هرچند حضور طولاني کريم اف در راس قدرت سياسي، توانست ثبات سياسي و امنيتي را در پرجمعيت ترين کشور منطقه آسياي مرکزي را به دنبال داشته باشد، اما در عين حال نگراني مداومي نيز از بابت فرايند جانشيني و انتقال قدرت در جمهوري ازبکستان از سوي صاحب نظران مطرح بوده است؛ چنانچه در چند روز اخير نيز در سطح بسيار گسترده اي به اين موضوع پرداخته شده است.

طبق قانون اساسي ازبکستان، پس از مرگ رئيس جمهوري،‌ رئيس سناي ازبکستان براي سه ماه کنترل کشور را در دست مي‌گيرد تا تدارکات برگزاري انتخابات رياست جمهوري جديد فراهم شود. بنابراين، نعمت الله يولداشف، رئيس سناي ازبکستان، کفالت مقام رياست‌جمهوري را برعهده گرفته است و تا زمان برگزاري انتخابات رياست جمهوري که حداکثر بايد ظرف سه ماه آينده (اواخر 2016 ميلادي) انجام خواهد شد، عهده‌دار اين مسئوليت است.

گزينه‌هاي احتمالي جانشيني اسلام کريم اف

کريم‌اف 78 ساله پسر يا جانشين مشخصي ندارد و همين امر موضوع جانشيني وي را به موضوعي مهم در فضاي سياسي داخل ازبکستان تبديل کرده است و ناظران خارجي نيز با دقت و حساسيت اين موضوع را دنبال مي کنند. با وجود اين، بر اساس سير تحولات سياسي چند سال اخير ازبکستان مي‌توان محتمل‌ترين گزينه‌هاي احتمالي جانشيني اسلام کريم اف را اين‌گونه برشمرد:

1- گلناره کريم اف ‌: متولد 1972 ميلادي (44 ساله)، دختر ارشد اسلام کريم اف، دانش‌آموخته اقتصاد در دانشگاه اقتصاد تاشکند، داراي مدرک کارشناسي مطالعات منطقه‌اي از دانشگاه هاروارد و دکتراي علوم سياسي از دانشگاه سياست و اقتصاد جهاني تاشکند است.

گلناره کريم اف در عرصه هاي اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي ازبکستان حضوري بسيار فعالي داشته است. رياست شوراي سرپرستي بنياد همايش فرهنگ و هنر ازبکستان، سفير ازبکستان در دفتر سازمان ملل متحد در ژنو و سفير ازبکستان در اسپانيا از جمله مهم‌ترين مسئوليت‌هاي وي به شمار مي‌رود و به همين دليل در محافل سياسي و رسانه‌اي ازبکستان همواره از گلناره کريم اف به عنوان يکي از گزينه‌هاي جانشيني اسلام کريم اف ياد شده است.

با وجود اين، مسائل حاشيه‌هاي فراوان اخلاقي و اقتصادي گلناره کريم‌اف در سال هاي اخير تا حد بسيار زيادي به اين جايگاه و موقعيت سياسي وي لطمه وارد ساخته است.

طرح اتهام پولشويي و فساد مالي به گلناره در ازبکستان، فرانسه، سوئد، ليتواني و سوئيس که منجر به توقف فعاليت هفت شبکه راديو و تلويزيوني و مراکز تجاري وي از سوي اسلام کريم‌اف و نيز بازدداشت مديران اقتصادي و رسانه‌اي نزديک به گلناره از سوي سرويس امنيت ملي ازبکستان شد و نيز جنجال انتشار عکس هاي نيمه‌برهنه وي در اينترنت در سال 2013 ميلادي که انعکاس بسيار منفي و گسترده اي در افکار عمومي و عصبانيت شديد اسلام کريم اف را در پي داشت و نيز حبس خانگي گلناره از سال 2014 ميلادي تاکنون از مواردي است که از شانس گلناره کريم اف براي جانشيني پدرش کاسته است.

2- شوکت ميرضيايف (Shavkat Mirziyoyev): متولد 1957 (59 ساله)، نخست‌وزير کنوني ازبکستان، فرد مورد اعتماد اسلام کريم اف و متحد کرملين که از سال 2003 ميلادي تاکنون، عهده‌دار مسئوليت نخست وزيري ازبکستان بوده است و همين حضور طولاني 13 ساله در عرصه ساختار سياسي توام با سوء ظن و حذف رقيب، حاکي از جايگاه قدرتمند شوکت ميرضيايف در عرصه سياسي ازبکستان است.

عواملي چون اعتماد اسلام کريم‌اف و سرويس‌هاي امنيتي ازبکستان به شوکت ميرضيايف، حضور 13 ساله در جايگاه نخست وزيري و اداره امور اجرايي کشور و نيز رابطه وي با روس‌ها، موجب شده است از شوکت ميرضيايف به عنوان يکي از گزينه‌هاي جدي جانشيني اسلام کريم اف نام برده شود.

3- رستم عظيم‌اف (Rustam Azimov): متولد 1958 (60 ساله) که از سال 2005 ميلادي تاکنون معاونت اول نخست‌وزير و مسئوليت وزارت دارايي ازبکستان را بر عهده دارد.عظيم اوف در گذشته نيز مسئوليت هاي مهمي چون وزارت اقتصاد، وزارت اقتصاد کلان و آمار، وزارت ارتباطات اقتصادي خارجي، سرمايه‌گذاري و تجارت ازبکستان را عهده دار بوده است.

4- رستم عنايت‌اف (Rustam Inoyatov): متولد 1944 (72 ساله) که از سال 1995 ميلادي تا کنون يعني به مدت 21 سال رياست سازمان امنيت ملي ازبکستان (اس. ان. بي) را برعهده دارد و به واسطه فعاليت هاي اطلاعاتي و جاسوسي در کا. گ. ب شوروي و نيز حضور در افغانستان (1971 تا 1981) از چهره هاي بانفوذ و قدرتمند اطلاعاتي و سياسي ازبکستان محسوب مي شود.با وجود اين، کهولت سن عنايت اف و اختلافات شديد و ديرينه وي با گلناره کريم اف از جمله عواملي است که بر وضعيت اين مهره پرسابقه اطلاعاتي و امنيتي در مقام جانشيني اسلام کريم اف تاثير منفي برجاي گذاشته است.

با توجه نکات و ملاحظات ياد‌شده، به احتمال بسيار فراوان انتخاب و رقابت اصلي ميان شوکت ميرضيايف (نخست‌وزير) و رستم عظيم‌اف (معاون اول نخست وزير و وزير دارايي) خواهد بود که هر دو به لحاظ سني زير 60 سال هستند، بيش از يک دهه به صورت مستمر در راس ساختار سياسي ازبکستان حضور داشته اند، مورد اعتماد شخص اسلام کريم اف، سرويس امنيتي ازبکستان و دولت روسيه بوده اند و همچنين از حاشيه هاي سياسي، اخلاقي و مالي به مراتب کمتري در قياس با گلناره کريم اف و رستم عنايت‌اف برخوردار بوده اند.

دورنماي تغييرات و اصلاحات در ازبکستان پس از کريم اف

هر چند در مقطع کنوني با قاطعيت نمي توان در مورد دورنما و حجم تغييرات و اصلاحات در ازبکستان پس از کريم اف صحبت کرد، اما مي توان اين پيش بيني را مطرح نمود که اين کشور منطقه آسياي مرکزي ديگر ازبکستان دوران کريم اف نخواهد بود. کوشش احتمالي جانشين اسلام کريم اف براي ايفاي نقش متفاوت در عرصه سياست داخلي و خارجي ازبکستان، نکته اصلي و محوري تغييرات و اصلاحات آتي در اين کشور است.

تجربه انتقال قدرت در ترکمنستان و کوشش فراوان قربانقلي بردي محمداف در انجام اصلاحات داخلي و تغيير در رويکرد سياست خارجي که در عبور از بي طرفي مطلق و تقريباً انزواگرايانه به بي طرفي مثبت، فعال و پرتحرک نمود پيدا کرد، با هدف خروج از سايه سنگين کيش شخصيت نيازاف و معرفي و تثبيت جايگاه خود به عنوان يک رهبر مستقل و توانمند صورت گرفت.

بنابراين، هر چند شرايط اجتماعي و سياسي ازبکستان و ترکمنستان داراي تفاوت هاي مهمي است، اما از منظر فرايند انتقال قدرت سياسي و کوشش جانشين رهبر فقيد براي ايفاي يک نقش مستقل و متفاوت مي تواند داراي همانندي هايي باشد. از اين رو، به دليل کيش شخصيت و سلطه فراگيري که اسلام کريم اف در 25 سال گذشته در عرصه سياسي ازبکستان ايجاد کرده است، به احتمال بسيار فراوان، جانشين وي به اصلاحاتي (هر چند کنترل شده) در عرصه داخلي و خارجي ازبکستان دست خواهد زد تا هم از زير سايه سنگين اسلام کريم‌اف خارج شود و هم تصوير جديدي در افکار عمومي داخل ازبکستان به ويژه نسل جوان از رهبري جديد شکل گيرد و چهره متفاوت و تازه‌اي نيز در سطح منطقه‌اي و بين‌المللي از ازبکستان پس از اسلام کريم اف ايجاد شود.

تغييرات احتمالي در سياست خارجي ازبکستان از اين منظر حائز اهميت است که رويکرد سياست خارجي ازبکستان در دوره اسلام کريم اف، سينوسي ترين و متغيرترين وضيت را در منطقه آسياي مرکزي تجربه نمود و همواره در ميان نزديکي و دوري به غرب و روسيه در نوسان بوده است.

ازبکستان در سال 2013 براي دومين بار پس از سال 1999 از ترکيب پيمان امنيت دسته جمعي به رهبري روسيه خارج شد، از عضويت در اتحاديه اقتصادي اوراسيا خودداري و از طرفي ديگر کوشش کرد با بهره گيري از شرايط افغانستان پس از 2014، بار ديگر به غرب نزديک شود که نمونه بارز آن، ميزباني اجلاس 1+5 وزير خارجه آمريکا و وزيران خارجه پنج کشور آسياي مرکزي در سمرقند در نوامبر 2015 بود.

با تمام اين اوصاف، ازبکستان هنوز نتوانسته است اعتماد کامل غرب، ناتو و اتحاديه اروپا را پس از حوادث انديجان (2005) به دست آورد. بنابراين به نظر مي رسد تعريف و اتخاذ يک رويکرد باثبات و روشن در عرصه سياست خارجي، از جمله چالش هاي جدي جانشين اسلام کريم اف خواهد بود و طرف هاي روسي، چيني و غربي با دقت و حساسيت اين موضوع را دنبال خواهند نمود که رويکرد سياست خارجي ازبکستان تا چه ميزان از روند سينوسي و متغير دوران کريم اف خارج خواهد شد.

به نظر مي رسد، کوشش احتمالي جانشين اسلام کريم اف براي ايفاي نقش متفاوت در عرصه سياست داخلي و خارجي ازبکستان که پيش تر به آن اشاره شد، در صورتي که به تحولي در رويکرد سياست خارجي اين کشور منجر شود، فرصتي ارزشمند براي بازتعريف روابط ايران و ازبکستان نيز محسوب خواهد شد که طي دو دهه گذشته از سطح چندان مطلوبي برخوردار نبوده است.

در سه سال گذشته نيز، ازبکستان تنها کشور منطقه آسياي مرکزي است که رئيس دولت آن، با رئيس جمهوري ايران ديدار نداشته است و در اجلاس اخير سازمان همکاري شانگهاي در تاشکند نيز موضع چندان مثبت و حمايتي از سوي اين کشور در زمينه تبديل عضويت ايران اتخاذ نشد. بنابراين با آمادگي لازم و برنامه ريزي مناسب ميتوان از شرايط کنوني براي نزديکي هر چه بيشتر تهران و تاشکند و بهبود روابط دو جانبه استفاده کرد.

ماجراي "شاهدخت محبوس" ازبکستان

اسلام کريم‌اف در مقام رهبر يک حکومت خودکامه که گاهي آن را با کره شمالي مقايسه کرده‌اند، به بي‌رحمي شهرت داشت اما اين رئيس جمهوري درگذشته ازبکستان علاوه بر اينکه مخالفان سياسي خود را زنداني و يا تبعيد کرده و يا حتي آنها را به قتل مي‌رساند، دختر ارشد خودش را نيز در حبس خانگي قرار داد؛ دختري که چندان محبوب مردم نبود.

به گزارش ايسنا، روزنامه واشنگتن پست در گزارشي درباره گلناره کريم‌اف، دختر ساله اسلام کريم‌اف، رئيس جمهوري فقيد ازبکستان و رخدادهايي که در ارتباط با او در طي سالهاي گذشته اتفاق افتاد، مي‌نويسد:يک پرونده حساس ويژه در ازبکستان مربوط به گلناره کريمووا دختر 42 ساله اسلام کريم‌اف، رئيس جمهوري فقيد ازبکستان است.

او تا چند سال پيش به عنوان يک جانشين بالقوه اسلام کريم‌اف تلقي مي‌شد و سقوط وي از قدرت نشان داد که در ازبکستان تا چه ميزان چند دستگي و اختلاف به وجود آمده و رهبري اسلام کريم‌اف در اين کشور تا چه حد بي‌رحمانه بوده است.کريم اف در سال 2014 زماني که توسط پدرش تحت حبس خانگي قرار گرفت سرتيتر روزنامه‌ها را به خود اختصاص داد.

يک سري مکالماتي که به طور محرمانه ضبط شده بودند در آن سال به دست شبکه بي.بي.سي رسيده و منتشر شد. در اين فايل‌ها روايت دست اولي از اينکه کريم اف از برجسته‌ترين چهره‌ ازبکستان تبديل به مشهورترين زنداني اين کشور شد بدست مي‌آيد.در اين فايل‌هاي ضبط شده به طور محرمانه که با حافظه يو. اس.پي به خارج فرستاده شده‌ بودند کريم اف اظهار مي‌کند: من اکنون درباره خودم حرف نمي‌زنم ما به کمک پزشکي احتياج داريم. وي تاکيد مي‌کرد: هيچ کس جواب نمي‌دهد که چرا ما دراين خانه اسير شده‌ايم.

او همچنين نگراني ويژه‌اي درباره دخترش ايمان داشت که ظاهرا به بيماري قلبي مبتلا است.اما آيا اسلام کريم‌اف دختر خودش را يک تهديد عليه محبوبيت خود تلقي کرده است؟ برطبق يک سري اسناد محرمانه آمريکا مربوط به سال 2008 که توسط وبسايت افشاگر ويکي ليکس انتشار يافتند گلناره مورد علاقه پدرش بوده و از او به عنوان "شاهدخت ازبکستان" ياد مي‌شد.او بعد از فارغ التحصيلي در ژوئن 2000 از دانشگاه هاروارد، تبديل به مشاور چند مقام امور خارجه ازبکستان شد و در نهايت به جايگاه معاون وزير امور خارجه ارتقاء يافت.

او براساس يک سند آمريکا به تاريخ سال 2005 منفورترين شخصيت در ازبکستان توصيف شده بود. برطبق اين سند کريمووا يک زن حريص و تشنه قدرت بود که از قدرت پدرش براي پيشبرد منافع مالي خود استفاده مي‌کرد. در تحليل سياسي ارائه شده در اين سند نتيجه گرفته شد که کمپين‌هاي گلناره در حوزه روابط عمومي هدفشان اين بوده که او را حائز گذشت و پارسايي نشان دهند و اين يک راهبرد کلي براي زدودن چهره کريمووا از اتهامات که به وارد مي شد بوده است.

يک سند ديگر به تاريخ سال 2010 عنوان مي‌کند که گلناره تا آن زمان به عنوان صاحب بزرگترين شرکت خوشه‌اي ازبکستان شناخته شده و او از اين شرکت براي پيشبرد منافع تجاري شخصي خودش استفاده مي‌کرده است اما به يکباره همه چيز عوض شد. هنگامي که اين شرکت خوشه‌اي به ناگهان در سال 2010 تعطيل شد کريمووا تبديل به سفير ازبکستان در اسپانيا و نماينده اين کشور در دفتر سازمان ملل در ژنو شد .او همزمان فعاليت در يک حرفه ديگر خود يعني خوانندگي داشت. جان کولومبو که تهيه کننده يکي از کليپ‌هاي ويدئويي گلناره بوده به بي‌.بي.سي در آن زمان گفت: کريمووا مالک ازبکستان است و همه جا حضور دارد.

او با اسمي که براي خوانندگي خود انتخاب کرد در همه شبکه‌هاي راديويي و تلويزيوني شهرت پيداکرد و به گفته کولومبو مردم به ظاهر او را دوست دارند. اين نشان دهنده تغيير چشمگير وضعيت گلناره از منفورترين چهره به يک چهره محبوب بود.

با اين حال زرق و برق کليپ‌هاي موسيقي او نظر منتقدان را جلب نکرد. در سال 2011 يک نمايش مد در شهر نيويورک در تبليغ برندهاي تجاري کريمووا برگزار شد اما در اين مراسم معترضان خواهان پايان کارگري کودکان در ازبکستان شده و تلاش کردند از وضعيت حقوق بشري ناگوار اين کشور پرده بردارند. بعد از آن سازمان‌دهندگان اين نمايش مد آن را لغو کردند.

در سال 2011 آسوشيتدپرس در انتقاد از کريمووا نوشت: يک ملکه پرزرق و برق، يک ديپلمات بين‌المللي و يک غارت‌گر فقرا. او در سال 2013 در يک رسوايي فساد بزرگ در سوئد درگير شد.در جريان اين رسوايي خبرنگاران افشا کردند که يک شرکت مخابراتي بزرگ سوئد به نام شرکت "تليا" به مقامات ازبکستان رشوه داده‌ تا وارد بازار شبکه مخابرات تلفن همراه اين کشور شود.

با اين حال شرکت سوئدي آن را تکذيب کرد و بعد از پي‌گيري‌ها معلوم شد مسير اين پول به گلناره مي‌رسد. بعد از اين رسوايي او وفاداري و حمايت پدر ديکتاتور خود را از دست داد. گلناره در سوئيس نيز در ماه مارس گذشته با يک تحقيقات مجزا مربوط به اتهام پولشويي رو به رو شد اما در آن زمان درحبس خانگي قرار داشت.

به نوشته اکونوميست، دادستان‌هاي امور ماليات در ازبکستان اخيرا تحقيقات درباره بيزينس او را آغاز کرده‌اند. اما چيزي که مشخص است امپراتوري او متشکل از شبکه‌هاي تلويزيوني، سازمان‌هاي خيريه، فروشگاه‌هاي پرزرق و برق و جواهر فروشي‌ها به يکباره فرو ريخته و همه آنها تعطيل شدند.او به رغم حبس خانگي، در شبکه‌هاي اجتماعي صداي اعتراض خود را اعلام مي‌کند و يک بار نوشت که تعطيلي اين شرکت‌ها و فروشگاه‌هاي متعلق به او "يک حمله جدي عليه سازمان‌هاي مدني و کل جامعه" است.گلناره در عرض شش سال از معاون وزير خارجه ازبکستان به مالکيت بزرگترين شرکت خوشه‌اي اين کشور رسيد.

او بعد از يک سري فعاليت‌هاي محرمانه به برجسته‌ترين چهره و صداي ملت ازبکستان تبديل شد. بااين حال او تبديل به يکي از صريح‌ترين منتقدان دولت کشورش نيز شد.در سال 2014 يک سري تصوير فرستاده شده براي واشنگتن پست نشان مي‌داد که گلناره با نگهبانانش در حبس خانگي درگيري پيدا کرده است.

رايان لاکسلي، سخنگوي او به واشنگتن پست در آن زمان گفت: اين گونه رويارويي‌ها هر زمان که او مي‌خواهد براي هواخوري و ديدن مردم به بيرون ‌‌رود‌ يا زماني که تقاضاي غذاي اضافي مي‌کند همواره اتفاق مي‌افتند .مرگ اسلام کريم‌اف باعث شد که توجه جديدي به سرنوشت دختري که زماني قرار بود جانشين او شود معطوف شود.

http://www.ettelaat.com/new/index.asp?fname=2016\09\09-13\20-09-27.htm&storytitle=%C7%D2%C8%98%D3%CA%C7%E4%20%81%D3%20%C7%D2%20%C7%D3%E1%C7%E3%20%98%D1%ED%E3%20%C7%DD%BA%20%D3%E4%C7%D1%ED%E6%E5%C7%ED%20%81%ED%D4%20%D1%E6

ش.د9501883