مشکله فساد و ضرورت تأمل در آن

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/مریم فیله کش

امروزه فساد به یک معضل جهانی تبدیل شده است و مختص جامعه و کشور خاصی نیست؛ ولی در کشورهای در حال توسعه به عنوان یکی از مهم ترین موانع توسعه مطرح می شود. پدیده فساد امری پیچیده، متنوع و پنهان است که اگر  یک بخش جامعه  را فرا گیرد همچون ویروسی خطرناک به سایر اندام های جامعه نیز سرایت می کند. موضوع فساد مساله ای است که طی چند سال اخیر پرونده های مهمی را در سیستم دولتی کشورمان سبب شده است و هر روز بحث برانگیزتر می شود. پرونده فساد مربوط به افرادی همچون شهرام جزایری، محمدرضا رحیمی و بابک زنجانی، پرونده حقوق های نجومی یا غیر متعارف، اختلاس در صندوق ذخیره فرهنگیان، کلاه برداری پدیده شاندیز و اختلاس یا فساد 3 هزار میلیاردی شاید از مهم ترین نمونه های فساد در ایران باشند.


اهمیت فساد اقتصادی و ضرورت مقابله با آن تا آن حد است که مقام معظم رهبری پانزده سال پیش در پیامی هشت ماده ای به سران قوا در خصوص مبارزه‌ همه‌ جانبه و سازمان‌ یافته با مفاسد مالی و اقتصادی تذکرات لازم را گوش زد نمودند. تاکید بر مبارزه همه جانبه و سازمان یافته  سران قوا حاکی از آن است که اگر چه فساد در حوزه اقتصادی رخ می دهد، اما شکل گیری آن حوزه ای فراتر از صرف اقتصاد را می طلبد. همچنین مقام معظم رهبری سال 1395را سال «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» نامیدند. در همین راستا بند 19 از سیاست‌ های کلی اقتصاد مقاومتی به «شفاف‌ سازی اقتصاد و سالم ‌سازی آن و جلوگیری از اقدامات، فعالیت ‌ها و زمینه ‌های فسادزا در حوزه ‌های پولی، تجاری، ارزی و...»  می پردازد.
یک مسئله مهم در زمینه فساد در کشور ما این است که ادبیات مفهومی و نظری فساد از ضعف عمده ای برخودار است و ضرورت پرداختن به این مساله از آنجا ناشی می شود که عده ای حتی تفاوت اختلاس با سایر موارد فساد را نمی دانند و این آشفتگی مفهومی سبب می شود تا راه مبارزه با فساد با موانع مهمی مواجه شود؛ ضعف شناخت نسبت به فساد خود زمینه ساز فساد می شود و بنابراین اولین گام در مبارزه با فساد افزایش شناخت نظری از این موضوع است و البته این شناخت نظری باید در پیوند با مسائل عینی باشد نه صرفا نظریه پردازی خام. در هر حال باید بحث مبارزه با فساد را همواره زنده نگه داشت تا این موضوع عادی نشود.
اگر فساد به یک فرهنگ تبدیل شود، هیچ کس به قبح و نادرستی اعمالش نمی اندیشد؛ زیرا از یک سو می بیند که همه این طور رفتار می کنند و از سوی دیگر از او نیز انتظار دارند که چنین رفتار کند.

مفهوم شناسی فساد

کلمه فساد از ریشه فرانسوی (corrmption) و ریشه لاتینی (Rumpere) به معنای «شکستن» یا «نقض کردن» گرفته شده است. در زبان فارسی برای فساد معانی مختلفی مانند تباهی، ظلم، ستم، شرارت، زیان و ...ذکر شده است. فساد در اصطلاح دارای معانی متفاوتی است که هر یک را می توان با توجه به حوزه های وقوع تعریف کرد. مهم ترین حوزه های وقوع فساد بدین شرح است:

1. فساد سیاسی: فساد سیاسی به معنای راه یافتن فساد در سیاست و قدرت، دولت و حکومت است. تقسیم بندی های متفاوتی از فساد سیاسی ارائه شده است. در برخی مطالعات  به دو سطح فساد سیاسی اشاره شده است: سطح اول آن دسته از مفاسدی را در بر می گیرد که با نخبگان عالی رتبه و مقامات ارشد دولت ها مرتبط است. این نوع مفاسد در بخش‌ های واردات، مزایده ‌ها، مناقصه ‌ها، خرید های خارجی و داخلی کلان، بخش‌ های مرتبط با فروش منابع زیرزمینی و پروژه ‌های بزرگ عمرانی رخ می‌ دهد. فساد سطح دوم، در میان کارمندان رده پائین است. در این نوع مفاسد، رشوه‌ های عمومی و کارسازی‌ های غیرقانونی انجام مي‌ شود. فساد در سطح دوم عمدتاً با بخش خصوصی و جامعه درگیر و در ارتباط می ‌باشد.

تقسیم بندی دیگری، فساد سیاسی را از فساد بوروکراتیک و انتخاباتی تمیز داده و بر اساس کسب قدرت سیاسی و تلاش جهت رسیدن به آن، فساد سياسي را تعریف می ‌کند. بر مبناي این مطالعات فساد سیاسی در مرحله‌ بعد از قبض قدرت سیاسی است.

آنچه از اين تقسيم ‌بندي ها حاصل مي‌ شود اينكه تا حدي روشن شد كه فساد سياسي، پديده‌ اي نظام‌ مند، مربوط به نخبگان سياسي در قدرت و در مرحله‌ي بعد از كسب قدرت سياسي است. 

2. فساد اقتصادی: مصطلح ترین تعریف فساد اقتصادی، نقض قوانین موجود برای تامین منافع و سود شخصی است. سطوح بالای فساد اقتصادی ناکار آمدی سیاست های دولت را به همراه دارد. تحقیقات موجود نشان می دهد که فساد مالی می تواند فعالیت های سرمایه گذاری و اقتصادی را از شکل مولد آن به سوی رانت ها و فعالیت های زیر میزی سوق دهد. فساد گسترده و فراگیر یکی از نشانه های ضعف حاکمیت است و عملکرد ضعیف حاکمیت می تواند روند رشد و توسعه اقتصادی را رو به تحلیل برد. (محمودی،1382)

3. فساد اداری: فساد اداری عبارت است از سوءاستفاده شخصی از منافع عمومی از سوی کارگزارن دولتی. در این تعریف، به طور ضمنی فرض شده است که مجموعه اي از قوانین و ضوابط مدون اداري وجود دارند که چارچوب فعالیت هاي مجاز اداري را تعیین می کنند. آنگاه هرگونه رفتار اداري که مغایر با این قوانین بوده و انگیزه ارتکاب آن انتفاع شخصی باشد، فساد اداري تلقی می شود. اما از آنجا که ارزش هاي فرهنگی و اخلاقی هر جامعه متفاوت است و در یک جامعه این ارزش ها در طول زمان تغییر می کنند، برخی از محققان معتقدند: فساد اداري را می باید با توجه به دیدگاه هاي عمومی مردم تعریف کرد.(حبیبی،1375)

دقت در تعاریف بالا و تجربه کشورها نشان می دهد که در بسیاری از مواقع این موارد به صورت ترکیبی ملاحظه می شود؛ به عنوان مثال وقتی شاهد فساد اقتصادی هستیم، به طور همزمان فساد سیاسی و اداری نیز رخ داده است. پژوهشگران، فساد مالی را به عنوان یک رابطه خاص حکومت- جامعه تعریف می‌کنند و بین «فساد سیاسی» و «فساد اداری» و نیز «فساد کارکردی و ناکارکردی» تفاوت قائل می‌شوند. اما به لحاظ همنشینی فساد قدرت با فساد مالی، عملاً این دو مفهوم به یکدیگر نزدیک شده و بین آنها حالتی جدایی ناپذیر به وجود آمده است. در برخی دیگر از تقسیم بندی ها از فساد اخلاقی و اعتقادی نیز یاد شده است. مفروض ما در این بحث این است مشکله فساد در هر شکل و نوعی که بروز کند، امری غیر اخلاقی و مخالف مبانی اعتقادی و ارزشی ایران اسلامی است. بنابراین از آنجا که این دو نوع فساد در بطن سه فساد یاد شده قرار می گیرد از ذکر آن به صورت مستقل خودداری می گردد و تمرکز اصلی نوشته حاضر بر همین سه مقوله فساد است.

مصادیق فساد

محققان، مصادیق فساد را در قالب  های گوناگونی تقسم بندي کرده اند. مفاسدي از قبیل دریافت رشوه، خیانت در امانت، تقلب و کلاه برداری، احتکار، رابطه گرایی، ربا خواري، اختلاس، اسراف و ...... .
در ذیل به برخی از رایج ترین و شناخته شده ترین آنها اشاره می شود:

ارتشا: ارتشا در اصطلاح حقوق جزا،  گرفتن یا قبول (مستقیم یا غیر مستقیم) وجه یا مال یا سند پرداخت وجه یا تسلیم مال از سوي هر یک از مستخدمان و ماموران دولتی یا قواي سه گانه و نیروهاي مسلح و...  به منظور انجام دادن یا ندادن امري که به سازمان ها و ادارات فوق الذکر مربوط است. (شاملو احمدی،1380). موارد استعمال ارتشا به از بین رفتن حق یا دریافت حق باطل منجر می شود. در دین مقدس اسلام ارتشا یکی از موارد کسب حرام است.

اختلاس: اختلاس عبارت است از: برداشت مالکانه مال غیرسپرده شده و استفاده و تصرف غیرمجاز که در آن قصد مالکانه وجود نداشته و می‌تواند حتی متضمن منفعت شخصی هم نباشد، بلکه استفاده و کاربرد آن مجاز نبوده است (دیهم،1391). اختلاس اقدامی فرآیندی است که معمولا همراه با برنامه ریزی و بدون رضایت و آگاهی ذی نفعان صورت می گیرد.

رابطه گرایی: رابطه گرایی به این معناست که دوستان و خویشاوندان مدیر در خارج از سازمان، به واسطه دوستی و خویشاوندي امتیازات ویژه ای دریافت کنند. گاهی از این امتیازات ویژه که دیگران امکان دسترسی به آن را ندارند به رانت خواري  تعبیر می شود.

تقلب و تزویر: بسیاری از مفاسدی که امروزه به وقوع می پیوندد در زیر مجموعه بحث تقلب و کلاه برداری قرار می گیرد. و با تحریف و دستکاری اطلاعات و واقعیت ها همراه است. تقلب و تزویر صرفا در حوزه بازاری و تجاری رخ نمی دهد؛ بلکه معنایی گسترده دارد و هر نوع تزویر و کلاهبرداری را شامل می شود. مثلا کارگزاران و مدیران دولتی ممکن است با سوء استفاده از پیچیدگی هاي مقررات اداري، به تقلب و تزویر براي جلب منافع تحت تصدي به نفع خود یا دیگران اقدام کنند.

روش های پیشگیری و مبارزه با فساد

فساد پیامدها و آسیب هاي بسیاري را  هم براي مرتکبان و هم براي جامعه به دنبال دارد. مهم ترین پیامدهای آن تضعیف نظام سیاسی، تخریب سامانه اقتصادي و ترویج انحرافات اخلاقی است که فرهنگ جامعه را دگرگون می سازند و حکومت را در معرض انحطاط و زوال قرار می دهند و چه بسا زمینه نفوذ بیگانگان را فراهم کنند. بنابراین یکی از مسائل مهم در رابطه با مساله فساد پیشگیری و مبارزه با آن است. در ادامه به چند راهکار اساسی اشاره خواهیم کرد:

1. راهکارهاي سازمانی

در بعد سازمانی، اقدامات و تمهیداتی مد نظر است که در ساختارها صورت می پذیرد  و هم مدیران و هم کارگزاران در در بر می گیرد.

- برکناري عناصر فاسد: برخی از دولت ها برای ریشه کن سازی فساد به پالایش مناصب حکومتی از افراد فاسد متوسل می شوند. 

- گزینش کارگزاران صالح و توانا: به کارگیري نیروهاي متعهد و به عبارتی شایسته سالاری یکی از راه های مهم پیشگیری از فساد است.

- بازرسی و نظارت بر عملکرد کارگزاران: یکی از وظایف اصلی دولت ها، نظارت بر حُسن اجراي قوانین و مقررات در ارگان ها و مراکز دولتی است تا قانون شکنان و متجاوزان به حقوق شهروندان مجازات شوند. 

- برقراري نظام تشویق و تنبیه مناسب: استفاده از نظام  تنبیه و تشویق در عین کنترل کارکنان سهل انگار و بی مسئولیت، انگیزه ای برای کارکنان فعال و متهعد است.

2. راهکارهای فرهنگی و اجتماعی 

- ایجاد حس مسئولیت و وجدان کاری: ضعف وجدان کاري از مهمترین ریشه هاي فرهنگی و اجتماعی فساد است؛ چرا که با فقدان وجدان کاري، فساد و انحرافات افزایش خواهند یافت (حسنی،1391).

-  اطلاع رسانی عمومی: بیداری افکار عمومی و آگاه سازی مردم با استفاده از سامانه اطلاع رسانی نقش مهمی در افشای مفاسد دارد. این امر به تبدیل افکار عمومی به بزرگ ترین دستگاه نظارتی منجر خواهد شد.

3. راهکارهای اقتصادی

- برقراری نظام مالیاتی صحیح: تصویب قوانین جامع در زمینه نظام مالیاتی و بستن راه های گریز از مالیات یکی از روش های برقراری عدالت اقتصادی است که در عین حال از فساد اقتصادی نیز جلوگیری می کند.

- برخورد با انحصارگرایی و انحصار طلبی:  ایجاد امکانات عادلانه براي همه افراد و گروه هاي متقاضی عرصه کار و تلاش  ضمن کاهش مفاسد اقتصادی ، سلامت اقتصادی را  نیز تضمین خواهد کرد.

4. راهکارهای سیاسی

- قانونگرایی و عدم تبعیض در برخورد با فساد: احترام به قانون و برخورد یکسان با مرتکبان فساد از جمله روش های سیاسی مبارزه با فساد است.

- شفافیت: شفافیت به معنای پاسخگویی کارگزاران نسبت به اقدامات دولت است. این امر به جو ملتهب ناشی از شایعه پراکنی خاتمه می دهد و قضاوت افکار عمومی را تسهیل می کند. 

راهکارهای مبارزه با فساد